Column (ds. J. Belder): Groninger kerken als bakens in zee
Zijn domineeschap begon in het hoge noorden. Vele jaren diende hij er. Inmiddels is hij emeritus. Hij gaat niet meer voor in ‘zijn’ kerkjes van toen. Ze zijn afgestoten. Overtollig geworden. Dorpen liepen leeg. Jongeren trokken weg. Ouderen stierven. Voorzieningen verdwenen. Ten slotte ook de kerk bij gebrek aan belangstelling.
Ik dacht hieraan toen wij onlangs hoog in ”’t Grönnigerlaand” waren, tussen Winsum en garnalendorp Zoutkamp, Hornhuizen en Westernieland. Land van licht en ruimte, weidse akkers, wierden, bochtige dijken en slingerende waterlopen. En overal stokoude kerken als bakens in het land.
De Krimoorlog (1853-1856) legde de boeren in deze streek geen windeieren. De graanprijzen schoten omhoog en zij werden de rijkste en machtigste in hun stand binnen onze grenzen. Ze gedroegen zich als koningen. Huizen als kastelen verrezen, vol boerendeftigheid en -trots. Onbedoeld legden zij het fundament voor het socialisme. Domela Nieuwenhuis en de vrijdenker Jan Poppes Hommes vonden luisterende oren bij de uitgeknepen en vernederde arbeiders. In Usquert werd in 1917 na invoering van het algemeen kiesrecht de SDAP gelijk de grootste partij. Ieder dorp heeft zijn kerk, bijna altijd een “pronkjuwail”, op z’n Gronings.
Voor de opkomst van de boeren heerste de landadel er. Zij beriepen de dominees (collatierecht) en lieten ‘hun’ kerk op magistrale wijze versieren, zoals in Pieterburen en Leens, als was het hun hofkapel. Fraaie orgels verrezen. Arp Schnitger, wiens 300e sterfdag dit jaar is, de Stradivarius onder de orgelbouwers, deed goede zaken, evenals Hinsz. Kenners spreken van ”de orgeltuin van Europa”.
Kerkelijk ging negentiende-eeuws Groningen veelal de weg van het modernisme. Hoogleraar Hofstede de Groot sprak dankbaar van „het verlichtste stukje grond van ons vaderland.” Tegelijkertijd deed in Ulrum ds. Hendrik de Cock, vader van de Afscheiding, van zich spreken. Na zijn afzetting in 1834 preekte hij in de boerderij Zuidemaheerde en dat leverde boer Jan Luitjes Dijkhuis 100 gulden boete op, het jaarloon van een arbeider. Het verscherpte de tegenstellingen.
Dankzij de Stichting Oude Groninger Kerken, die dit jaar 50 jaar bestaat, is veel van het erfgoed gerestaureerd. Waartoe echter een verzwakt getuigenis leidt, maakt het kerkelijk leven in Groningen duidelijk: ’s zondags staan veel kerken leeg. Of het nu rechtsom of linksom langs het kruis gaat, het maakt niet uit. Is Groningen een baken in zee voor de rest van kerkelijk Nederland…?
