Terwijl de wierookgeur van de ochtenddienst nog in de ruimte hangt, lopen vijf vrouwen met emmers en een stofzuiger door de Petrus en Pauluskerk in de West-Oekraïense plaats Zjovkva. Tijd voor een schoonmaakbeurt. De een rolt het tapijt op, een ander schraapt met een mesje het kaarsvet van de kandelaars, weer een andere vrouw dweilt buiten bij de ingang de trap. Als hun werk erop zit, kletsen de vrouwen bij op de bankjes onder de iconen.

Hun kerk was een van de eerste in Oekraïne die december vorig jaar de overstap maakten naar de nieuwe Oekraïens-Orthodoxe Kerk. En hoewel de vrouwen in Zjovkva gemoedelijk kletsen en lachen, zit de kerk midden in een ruzie. Erepatriarch Filaret voelt zich gepasseerd en uit openlijk zijn frustraties. Hij verwijt metropoliet Epifanius dat hij te weinig betrokken is bij het bestuur van de Oekraïens-Orthodoxe Kerk.

Een onverwacht conflict, want Filaret stemde zelf in met het historische schisma op 15 december. Wat gebeurde er op die dag? Tot dat moment had je in Oekraïne de Oekraïens-Orthodoxe Kerk onder Moskous patriarchaat, dat de Russisch-Orthodoxe Kerk als moederkerk beschouwt, en de niet-erkende Oekraïens-Orthodoxe Kerk van het Kievse patriarchaat. Een zelfstandige orthodoxe kerk zoals Rusland, Roemenië, Servië en Bulgarije die hebben, kende Oekraïne niet.

Een onafhankelijk Oekraïne behoort echter wél zo’n kerk te hebben, en niet een die valt onder Moskou, betoogde toenmalig president Petro Porosjenko. Hij zette vaart achter de geboorte van een eigen Oekraïens-Orthodoxe Kerk, die zich losscheurde van de Oekraïens-Orthodoxe Kerk onder Moskous patriarchaat en op 15 december in Kiev werd opgericht. Begin januari gaf de wereldwijde leider van de orthodoxe kerken, Bartholomeus van Constantinopel, officieel zijn goedkeuring aan de nieuwe Oekraïens-Orthodoxe Kerk.

Erepatriarch Filaret heeft zichzelf nu uitgeroepen tot hoofd van de niet-erkende Oekraïens-Orthodoxe Kerk van het Kievse patriarchaat, dat hij eerder leidde en dat deze week werd opgeheven door het ministerie van Justitie. Filaret doet er alles aan om zijn kerk nieuw leven in te blazen. Hij heeft zich gericht tot de Oekraïense president, Volodimir Zelenski, en tot de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa om de opheffing terug te draaien.

Snelle overstap

Zeven dagen na 15 december ging de Petrus en Pauluskerk in Zjovkva over van de Oekraïens-Orthodoxe Kerk onder Moskous patriarchaat naar de nieuwe Oekraïens-Orthodoxe Kerk. Degene die hiervoor het initiatief nam, komt tegen het middaguur binnenlopen. Priester Markijan Kajoemov –zijn haar golvend naar achteren, zachte gelaatstrekken en een zwarte handtas om de arm– wisselt enkele woorden met de schoonmaaksters en begroet een groep wachtende ouders. Hun kinderen krijgen in de kerk les over de Bijbel en de iconen in de kerk en leren liedjes.

Vader Markijan (29) vertelt dat hij bewust koos voor een snelle overstap, om onrust voorkomen. „Anders hadden hier voor- en tegenstanders gedemonstreerd. Uit gesprekken met de kerkleden wist ik dat de meesten zich schaarden achter de Oekraïens-Orthodoxe Kerk.” Na een stemming was het pleit beslecht.

Maar nu dreigt na het schisma van december een scheuring binnen Kajoemovs kerk, vanwege een boze Filaret. De priester gist naar de motieven van de erepatriarch. Hij vermoedt persoonlijke ambities. Of Filaret wil macht. Kajoemov is er niet van onder de indruk. Honderd jaar is er gewerkt aan de oprichting van de Oekraïens-Orthodoxe Kerk, zegt hij. Een ruzie gaat dat proces niet verstoren.

Bij de viering van 1031 jaar christendom in Kiev op 27 juli wilde metropoliet Epifanius niets weten van een scheiding. Er is slechts één afwijkende mening, van één persoon, benadrukte hij in de Oekraïense media. Maar Filaret hield al wel een bijeenkomst met aanhangers. Kajoemov verwacht dat de erepatriarch zijn fout zal inzien en als een weggelopen kind terugkeert bij zijn ouders. „We wachten op hem.”

Rusland

Niet alleen Filaret weigert zich te schikken. Want terwijl parochies in West- en Centraal-Oekraïne de Petrus en Pauluskerk volgden, geldt dat niet voor die in Zuid- en Oost-Oekraïne, waar de bevolking zich historisch, cultureel en religieus verwant voelt met Rusland. Nog maar 500 van de 12.000 parochies onder Moskous patriarchaat maakten sinds december de overstap, aldus Epifanius.

Priester Kajoemov maakt zich geen zorgen over deze verdeeldheid in het land. „Door de verkiezingen dit jaar en de zomervakantie hebben de mensen wat anders aan hun hoofd. Vanaf september zullen parochies zich bij ons aansluiten. Moskou is ook niet op één dag gebouwd”, glimlacht hij. Een verwijzing naar de beroemde Sovjetfilm ”Moskou gelooft niet in tranen”.

De overstap heeft tijd nodig, stelt sociologe Mariana Malatsjivska-Dantsjak (31) in een café in Lviv, twintig minuten van Zjovkva. „Het is een hervorming, en hervormingen verlopen nou eenmaal niet makkelijk. Dit is niet een kwestie van een handtekening zetten en daarmee is het geregeld. Mensen voelen zich verbonden met hun kerk. Dan stap je niet makkelijk over.”

Bij de ingang van de zachtgele Petrus en Pauluskerk in Zjovkva begroeten de wachtende ouders hun kinderen. De les zit erop. Voor Maria Petrovna (38) maakt het niet uit of Filaret ruziet met Epifanius en of oost en west onder dezelfde kerk vallen. Terwijl haar twee kinderen aan haar arm trekken, zegt ze luchtig: „Je bidt niet tot een kerk, maar tot God.”