Een minicollege geven over de Earth Overshoot Day? Dat is aan prof. dr. Mark Huijbregts wel besteed. Hoewel hij zelf vaak met complexere modellen werkt, is hij ook goed bekend met de berekeningen achter de wereldwijde ecologische voetafdruk en Earth Overshoot Day. Als hoogleraar integrale milieuanalyse aan de Radboud Universiteit in Nijmegen ontwikkelt Huijbregts manieren om verschillende factoren die van invloed zijn op klimaat en milieu op een verstandige manier bij elkaar op te tellen.

Bij Earth Overshoot Day gaat het om alles wat we als mensen op aarde consumeren aan producten en diensten, legt Huijbregts uit. „Voor alles gebruiken we land. Dat kan dus heel concreet gaan om de landbouw, maar ook om de verbouw van voedergewassen voor vee of om het winnen van grondstoffen in mijnen voor de computers die we gebruiken.

Onze mondiale ecologische voetafdruk wordt berekend door al dat verschillende landgebruik voor onze consumptie bij elkaar op te tellen en uit te drukken in zogeheten global hectares (mondiale hectares, MK). Hoe vruchtbaarder het land voor iets gebruikt is, hoe meer global hectares.”

Maar daarmee ben je er nog niet. Het directe landgebruik is nog maar een deel van de berekening. Een tweede belangrijk deel van het landgebruik is gerelateerd aan de hoeveelheid broeikasgassen die we voor geconsumeerde goederen uitstoten. En dat gaat dan om de hele keten. Dus inclusief de CO2-uitstoot bij de winning, de productie en het transport van een product. Huijbregts: „Die broeikasgasemissie wordt vervolgens omgerekend naar global hectares. Hoe ze dat doen? Ze berekenen de hoeveelheid land die je nodig zou hebben om de CO2-uitstoot te kunnen laten compenseren door de groei van planten en bomen (planten nemen door middel van fotosynthese CO2 uit de lucht op, MK).

Het directe landgebruik door landbouw, veeteelt, bosbouw en steden, en het virtuele landgebruik voor de CO2 wordt bij elkaar opgeteld. Daarmee heb je de mondiale, ecologische voetafdruk.”

De laatste stap is het berekenen van Earth Overshoot Day. „Dan wordt de wereldwijde voetafdruk in global hectares vergeleken met het totaal beschikbare land op aarde. Daaruit blijkt dus dat de biocapaciteit op wereldschaal wordt overschreden. Je kunt de dag dat de beschikbare ruimte is opgebruikt ook per land uitrekenen. Op landniveau verschilt de Overshoot Day sterk. Zo heeft bijvoorbeeld Qatar veel minder land dan de Verenigde Staten. En het land dat ze hebben, bestaat ook nog eens voor een groot deel uit woestijn. Qatar is dan ook al in februari door zijn voorraad heen.”

Voor het eerst in de historie valt de datum in juli. Verrast?

„Nee, het is voor mij geen verrassing dat de datum steeds verder naar voren schuift. Je ziet dat er nog nauwelijks stappen worden gezet om het mondiale landgebruik terug te dringen. Hier en daar komt er wat bos bij, maar doordat de wereldbevolking groeit, neemt de druk op de ecologische voorraden per saldo toe.

De CO2-uitstoot gaat ook nog niet naar beneden. Hoewel er internationaal en nu ook nationaal klimaatakkoorden zijn gesloten om broeikasgasemissies te beperken, duurt het nog even voordat het beleid zich zal gaan uitbetalen. Maar als het goed is moet het naleven van het klimaatakkoord direct effect gaan hebben op de datum van de Overshoot Day van Nederland.”

Nederland zit al op 4 mei aan z’n taks.

„In feite weerspiegelt dat de welvaart van ons land ten opzichte van de rest van de wereld. Door onze welvaart ligt de consumptie hoog: we gebruiken en importeren relatief veel goederen en diensten ten opzichte van veel andere landen.

Dat Earth Overshoot Day uitgaat van consumptie vind ik overigens een sterk punt. Daarmee houd je Nederlanders verantwoordelijk voor alles wat zij consumeren. Je ziet namelijk dat er vaak vanuit het oogpunt van de productie in Nederland wordt geredeneerd. Probleem daaraan is dat je alle milieudruk kunt ‘uitbesteden’ naar andere landen. Je importeert het losse product, maar exporteert dan feitelijk de milieuverontreiniging.”

De mens maakt ecologische schulden, wat is de rente die we betalen?

„Feit is dat de mens nu nog in relatieve stabiliteit met de natuur op aarde leeft. Maar we vergokken dit fragiele evenwicht. Elke ingreep die we doen is een gok. Het staat onomstotelijk vast dat de mens grootschalige veranderingen heeft aangebracht en aanbrengt op de planeet, door ons landgebruik en onze consumptie.

Wat de wetenschap niet precies weet, is welke gevolgen dit uiteindelijk heeft. We kunnen de toekomst niet precies voorspellen. Toch worden steeds meer mogelijke gevolgen duidelijk. Tot heel ingrijpende. Zoals het voorkomen van sterkere orkanen, langdurige droogtes en het smelten van de permafrost waardoor weer extra methaan (een sterk broeikasgas, MK) in de atmosfeer belandt.

Wat die processen op hun beurt weer zullen uitlokken, is niet volledig bekend. Niemand weet op dit moment dus hoe hoog de rente precies is, en we weten ook niet of we onze schuld wel kunnen terugbetalen. Klimaatverandering is eigenlijk als een hypotheek die we met elkaar afsluiten. Samen hebben we ondertussen afgesproken die hypotheek tot 2 graden te beperken. Maar misschien lukt het ons niet de hypotheek terug te betalen. Wat gebeurt er als we dan ‘failliet’ worden verklaard?

Als wetenschapper wil ik geen onheil verkondigen. Gevolgen van klimaatverandering die onzeker zijn zal ik niet als zekerheden brengen. Mijn baan is: zo wetenschappelijk mogelijk in kaart brengen van wat de invloed van de mens op het milieu is.

Dat de gevolgen van klimaatverandering zo onzeker zijn, betekent niet dat we niets moeten doen. Juist omdat de gevolgen onomkeerbaar kunnen zijn, zou naar mijn idee het voorzorgsprincipe moeten gelden. We moeten voorzorgsmaatregelen treffen.”

Hoeveel zegt zo’n datum nu echt?

„Ik moet eerlijk zeggen dat de berekeningen voor de mondiale voetafdruk en de Earth Overshoot Day wat simplistisch zijn. Vooral het feit dat de CO2-emissie op een abstracte manier is verwerkt. Het gaat om virtueel en niet om werkelijk landgebruik. Die berekening is niet per se verkeerd, maar de uitkomst is abstracter dan je op het eerste gezicht misschien zult denken. Met uitspraken als „we hebben twee of een x aantal aardes nodig” moet je heel voorzichtig zijn.

Toch wil ik daarmee niet zeggen dat we deze methode niet serieus moeten te nemen. Het blijft een overduidelijk signaal dat hoe eerder we Overshoot Day bereiken, hoe groter de impact is die wij op het milieu hebben.

Een andere beperking aan deze methode is dat het andere duurzaamheidsthema’s buiten beschouwing laat. Denk aan het gebruik van stikstof, fosfaat of milieugevaarlijke stoffen. Of de teruggang van de biodiversiteit. Als die zaken in de berekening zouden zitten, kwam de datum nog vroeger in het jaar te liggen.”

Als dit model te simpel is, waar zijn de andere modellen?

„Dat we vooral van dit model horen, komt doordat het eenvoudig te communiceren is. Iedereen kan het begrijpen.

Ingewikkeldere en meer omvattende modellen zijn er ook. Een ervan gaat uit van de planetary boundaries, de planetaire grenzen. In totaal zijn er negen van die grenzen. Bij drie ervan staan alle signalen op rood. Behalve de verhoogde CO2-concentratie in de atmosfeer, gaat het erg slecht met het aantal soorten dieren en planten. Daarnaast gebruiken we op mondiale schaal te veel stikstof en fosfor.

Ik zei net al dat ik geen doemscenario de wereld in wil helpen, maar als ik alle modellen overzie, stemt mij dat niet optimistisch. We zullen wereldwijd op korte termijn grote stappen moeten ondernemen.”

Dragen rekenmethodes, zoals de ecologische voetafdruk, nu bij aan een oplossing van milieuproblemen?

„Geen techniek of communicatiemiddel gaat in zijn eentje de wereld redden. Wel maakt zo’n voetafdruk het grote publiek meer bewust van de problematiek.

Belangrijker nog is dat zulke modellen overheden, bedrijven of individuen helpen om actie te ondernemen. Als wetenschapper maak ik met zulke modellen inzichtelijk welke menselijke activiteiten welke invloed op het milieu hebben en welke beleidsmaatregelen effectief kunnen zijn om onze invloed op het milieu te verminderen. Het is aan de politiek om de uiteindelijke afweging te maken.”

Mens neemt hypotheek op de aarde, maar wat is de rente

Mathis Wackernagel (56), van Zwitsers-Amerikaanse komaf, stond aan de wieg van de ecologische voetafdruk. Al als 10-jarige besefte Wackernagel hoe afhankelijk de mens is van de natuur. „Ik hoorde toen van het rapport ”Grenzen aan de groei” van de Club van Rome. Ik was diep onder de indruk.”

In de jaren 70 en 80 van de vorige eeuw was er veel discussie over de groei van de wereldbevolking. De vraag die leefde: hoeveel mensen kan de aarde aan? In die periode werd bij Wackernagel de idee voor de ecologische voetafdruk geboren. „Ik keerde de vraag om: hoeveel aardes zijn er nodig om de mensen die er wonen te kunnen onderhouden?”

Hij wijdde zijn promotieonderzoek aan de universiteit van British Columbia aan het ontwikkelen van een meetmethode voor de voetafdruk. Samen met zijn begeleider Bill Rees publiceerde hij die in 1995. „Het is feitelijk een boekhoudmethode. We houden systematisch bij wat de mensheid van de aarde gebruikt.”

Inmiddels is de term voetafdruk sterk ingeburgerd, merkt de Amerikaan. „Zo zelfs dat mensen direct denken aan milieu-impact, haast nog eerder dan aan de simpele afdruk die onze voeten in het zand maken.”

In 2006 kwam daar het concept Earth Overshoot Day bij, bedacht door de Brit Andrew Simms. Ieder jaar rekent het Global Footprint Network, waar Wackernager oprichter en directeur van is, daaraan. „Earth Overshoot Day is geïnspireerd op tax day (belastingdag, MK) in Amerika. Het zet de milieu-impact op de kalender, waarmee het op een makkelijke manier illustreert wat het betekent dat de mensheid samen ongeveer 1,75 aardes nodig heeft. Het is toch mooi dat zoiets ingewikkelds in de volgende korte zin kan worden samengevat: van 1 januari tot 29 juli gebruikten we in 2019 zo veel van de natuur als waarvoor de planeet een heel jaar nodig heeft om te vernieuwen.”

Als oprichter van het Global Footprint Network weet Wackernagel zich gedreven door een missie. Hij ziet als spreekwoordelijke stip aan de horizon een duurzame wereld voor zich, een wereld waarbij de mens leeft met niet meer dan wat de aarde te bieden heeft. „Ik denk vaak na over hoe ik mijn tijd effectief kan gebruiken om dit doel te bereiken.”

Wackernagel richt zich daarbij vooral op het motiveren van mensen. „Het wijzen met een beschuldigende vinger bij onduurzaam gedrag roept weerstand op. Door mensen op een positieve manier te benaderen en hen stap voor stap te helpen bereik je blijvende gedragsverandering. Ik zoek manieren om die wil om te veranderen bij mensen te ontwikkelen.”

Lees ook

Klimaatsceptici staan nu met het zweet in de handen