”Voor de laatste tijd. Samen werken aan een goede dood”
Auteur: M. van den Berg
Uitgeverij: Kok, Kampen, 2003
ISBN 90 435 0611 7
Pagina’s: 288
Prijs: € 19,95. Het gaat in ”Voor de laatste tijd” om de vraag: Wat heeft de mens, die vaak tot zijn schrik en verbijstering ontdekt dat hij aan de laatste etappe -enkele reis zonder retour- is begonnen, nodig om te werken aan een goed afscheid, aan een goed adieu? De verpleeghuispastor Marinus van den Berg schreef een uitvoerig en praktisch boek over dit onderwerp.

Een mens die gaat sterven, betreedt een onbekend gebied waarvan geen plattegrond bestaat. Mensen in de omgeving van de stervende trekken een eindweegs mee. De naderende dood confronteert iedereen met vragen over het leven: wat maakt het leven waardevol, wat bepaalt zijn kwaliteit? Marinus van den Berg schrijft vanuit zijn lange praktijkervaring in het begeleiden van mensen aan het eind van hun leven. Dat levert en passant veel praktische informatie op. Het gaat niet alleen om wát er moet worden gedaan, het gaat ook om het hóé.

Ziekte brengt een mens onvermijdelijk in wachtkamers. Dat wachten kan worden beleefd als lijden, maar het kan ook een wenselijk wachten zijn. Er kan een hopen zijn op een resttijd van leven. Het is een leven in blessuretijd: wat wil ik nog graag meemaken in deze tijd van overleven, van een leven met uitgesteld sterven? Er is verlies van eigen leven: meer mensen gaan zich gevraagd en ongevraagd bemoeien met jou en met je gezin. Vooral de ongevraagde bemoeienissen zijn ongewenst en kunnen irriteren, ook al is de bedoeling goed.

Tal van zaken komen in het boek aan de orde. Wat is een goede plaats om te sterven? Wat betekent een vraag om euthanasie en hoe gaan we om met uitzichtloos lijden? Belangwekkend is wat Van den Berg schrijft over het feit dat de dood zich niet laat dwingen. Moeten kinderen bij de dood worden betrokken? Afscheidsrituelen, (zingend) bidden en meditatie bij het levenseinde, afscheidsmomenten bij de laatste zorg, het voorbereiden van de uitvaart, afscheid nemen van hulpverleners en nog veel meer.

Levenswil
Het is zinvol om na te denken en te praten over je levenswil en die schriftelijk vast te leggen. Van den Berg verwijst naar de op New Age georiënteerde Stichting Maia. Jammer dat hij de Levenswensverklaring van de Nederlandse Patiënten Vereniging niet noemt. Onderzoeken laten zien dat veel patiënten onvoldoende psychosociale en spirituele steun ondervinden. Het woord ”spiritualiteit” wordt in dit boek gebruikt voor alle vormen van betekenis verlenen en voor alle vormen van rituelen, voor wie ik echt ben of zou willen zijn, anders dus dan de praktijk van de godzaligheid binnen de christelijke levensovertuiging.

In het hoofdstuk over leedverzachtende zorg gaat Van den Berg in op palliatieve zorg die ”heel de mens” in beeld heeft. De sleutel tot succesvolle palliatieve zorg is volgens hoogleraar Twycross: goede communicatie. Slecht nieuws, op de goede manier gebracht, is een belangrijk zorgmoment in de leedverzachtende zorg. Het eerste wat je als pastor te doen staat is niet troosten, maar groeten. Pas als er vertrouwen groeit, gaan er deuren open. De sleutel heet ”geschonken vertrouwen”. „Het opent de toegang tot een innerlijke ruimte die ik heilig noem.”

Het hoofdstuk ”Liegen tegen een patiënt” legt uit dat we de waarheid niet moeten vertellen, maar die samen moeten dragen. Het gaat om de waarheid van de patiënt. Spreken over de waarheid is allereerst luisteren naar de klachten en gevoelens, de diepere vragen van de patiënt. In het volgende hoofdstuk krijgen we tips voor bezoek, telefoontips ook. Een kaart, een tekening, een brief of e-mail behoren tot de meest gewaardeerde ’bezoekers’. Ziekte en sterven destabiliseren iedereen.

Een spiritueel thema dat op het eind van het leven een belangrijke rol kan spelen is het onderwerp verzoening en vergeving. Verzoening met jezelf is niet jezelf ontslaan van verantwoordelijkheden, maar wel het kunnen onderscheiden wat bij jou hoort en wat bij anderen hoort. Waar mensen met elkaar moeten omgaan -zeker in gespannen situaties rond ziekte en sterven- zijn misverstanden onvermijdelijk. Verzoening betekent hier de bereidheid -ook innerlijk- misverstanden op te helderen en excuus aan te bieden. Uiteindelijk gaat het er om in het reine te komen met je geloofsgeschiedenis, met de wijze waarop je daarmee bent omgegaan, om verzoening met God.

Schaamte
Bij de afbraak van het lichaam komt echte schoonheid van binnenuit. En als de schoonheid van zelfaanvaarding groeit, groeit ook de aanvaarding van het eigen lichaam. Eerbied voor het lichaam is dan niet in tegenstelling met eerbied voor de mens als unieke persoon (Psalm 73). Toch kunnen er bij ziekte en zeker bij het gaan sterven gevoelens van schaamte zijn, die omstanders moeten respecteren. Zorg voor beslotenheid kan een belangrijke omgangsvorm zijn bij het sterven. Sterven is niet alleen loslaten, maar ook losgelaten worden. Bij het opbaren is het zien van de overledene niet hetzelfde als het bezichtigen van de overledene; op welke wijze kijken wij?

In de slotbeschouwing komt God niet voor en in het geheel van dit boek met grote praktisch waarde blijft Hij volstrekt onderbelicht. De terechte aandacht voor spiritualiteit in de loop van het boek is meer op New Age dan op het christendom georiënteerd. De Bijbel houdt ons voor dat uitsluitend door het geloof in de verdienste van Jezus Christus de dood zijn kwelling verliest en een doorgang is naar het eeuwig met Hem zijn.

Belangrijk zijn de adressen achter in dit boek. Daar worden wel de vrijwilligers van Terminale Thuiszorg genoemd, maar niet de vrijwillige (terminale) thuishulp van de NPV. Het adres van de Stichting Maia wordt gegeven, maar niet dat van de NPV-Levenswensverklaring.

Wie dit kan onderscheiden vindt in dit boek veel van waarde. Dat geldt voor hen die te horen krijgen dat ze gaan sterven, maar ook voor partners, familie, verzorgers en hulpverleners. In dit boek krijgen zij handreikingen en inspiratie. Het kenmerkt zich door veel treffende gedichten.