Eigenlijk valt de armoede best mee, mijmert de oude man op het bankje in de winkelstraat van Buer, een stadswijk in Gelsenkirchen. „Als je het zelf bij elkaar kunt krijgen, zie je de armoede ook bij een ander niet.”

Hij speelt even met de twee krukken die hij gebruikt bij het lopen en gaat verder. „De grootste armoede zit bij het stadsbestuur. Dat gooit alles over de balk en verhaalt de kosten op de burger.”

Tot aan zijn pensionering werkte hij in de steenkoolmijnen in het Ruhrgebied. Daar had hij het goed. De laatste mijn sloot in 2005, de arbeiders kwamen op straat. De werkloosheid in Gelsenkirchen is met 12 procent een van de hoogste in West-Duitsland. De stad geldt ook als de minst aantrekkelijke in het land.

In Schalke is het allemaal nog erger dan in de rest van de stad. De Turkse eigenares van Dilana Market ziet dat de armoede toeneemt. „Kijk naar de Bulgaren en de andere buitenlanders. Die hebben het slechter dan wij het vroeger hadden.”

Ze is in Duitsland geboren en voelt zich hier thuis. Van populisme merkt ze niets, zegt ze, terwijl ze over haar geblondeerde haar strijkt. In Gelsenkirchen haalde Alternative für Deutschland (AfD) bij diverse verkiezingen de hoogste scores van West-Duitsland. Bij de Bondsdagverkiezingen stemde 17 procent van de stad op de populisten. In sommige stadsdelen lag dat percentage ruim boven de 20 procent.

De man op de krukken schudt zijn hoofd bij die hoge percentages. „Je hoort weleens iemand zeggen: Ik ben het zat, ik stem AfD. Maar dat mensen dat ook echt doen, dat hoor ik nooit.”

Ook een ander echtpaar in de winkelstraat van Buer herkent het populisme niet. „In onze kennissenkring hoor ik dat nooit”, verzekert de vrouw. Maar werklozen kent ze evenmin.

Een vrouw van 71 hapt op een bankje een broodje weg, voor ze verder gaat naar de dokter. Ze heeft een weduwenpensioen. Maar om rond te komen, moet ze twee keer per week de stadskrant bezorgen op 380 adressen. Per keer krijgt ze twee uur betaald volgens het minimumloon van 9,19 euro. „Maar ik doe er steeds langer over. Eigenlijk kan ik het niet meer. Maar ja, als ik dit verlies, moet ik mijn woning opgeven. Hoe moet het dan met mijn kleindochter die bij me woont?”

Met populisme bemoeit ze zich niet. „Er valt weleens een woord, maar verder weet ik er weinig van.” Ze waggelt weg naar haar doktersafspraak.

Voetbal

Schalke is in heel Duitsland bekend door voetbalclub FC Schalke 04. Bij het stadion tussen Schalke en het aangrenzende stadsdeel Buer stapt een Nederlandse schoolklas uit de bus om het clubmuseum te bezoeken. Aan de hoofdweg tussen beide wijken zetelt het kantoor van Schalker Fan-Initiative tegen racisme en discriminatie. Al 25 jaar vecht deze organisatie tegen buitenlanderhaat onder supporters.

Fan-Initiative wil niet reageren op de hoge scores voor de AfD in Schalke. Op de website van de beweging staat wel een oproep om voor een sterk Europa te stemmen, „in een tijd waarin antisemitisme en racisme groeien en nationalistische tendenzen het idee van een gemeenschappelijk Europa ondergraven.”

Dietmar Dillhardt heeft achter op een industrieterrein een kantoor ingericht. Hij leidt de AfD in de stadsraad van Gelsenkirchen. Op het totaal van 66 leden stelt de fractie van 3 mensen niets voor. „Al onze voorstellen zijn tot nu toe afgewezen”, zegt hij aangeslagen. „We worden geïsoleerd. Sommigen groeten me niet eens.”

Om iets te doen, heeft de AfD meer zetels nodig. „Ik hoop dat we in 2020 doorschieten naar 20 procent.” Als hij kon, zou hij bezuinigingen doorvoeren. „De grote overschrijdingen van de begroting verzwaren de lasten voor de burger.”

De stad zit in een neerwaartse spiraal, omdat ze de sluiting van de mijnen te makkelijk heeft aanvaard. „Monheim heeft wel voor alternatieven gezorgd. Dat hadden wij ook moeten proberen.”

De gevolgen ziet hij dagelijks om zich heen. Steeds meer kinderen groeien op in een bijstandsgezin. „Feitelijk leef je dan in armoede.”

Minstens zo erg is de toeloop van buitenlanders, zegt Dillhardt. „Als je thuis mensen uitnodigt, kijk je of je genoeg ruimte hebt. En je vraagt vooraf wanneer ze weer gaan. Zo moet dat met immigranten ook.”

Bovendien zorgen moslims voor problemen. „Hun cultuur botst met onze canon van christelijke waarden. Je voelt je vreemdeling in je eigen land.”

Dillhardt erkent dat ook onder de Duitse bevolking zelf de traditionele waarden vervagen, zodat ook sommige christenen zich vervreemd voelen. „Er zijn nieuwe waarden gekomen, maar die zijn wel hier ontstaan. Je hoeft het ook niet met alles eens te zijn. De AfD houdt niet voor niets vast aan het gezin van vader, moeder en kind. Twee mannen kunnen geen kinderen krijgen. Zij zadelen anderen op met die last.”

De wijk rond het station in Gelsenkirchen heeft de bijnaam Klein Bagdad of Klein Istanbul. Dillhardt liep er eens campagne te voeren, toen hij in zijn zij werd geprikt. „Nazi”, zei iemand tegen hem, en toonde een tatoeage van een kalasjnikov. „Ik vroeg: Waarom laat je dat zien? Ik vond dat nogal bedreigend.”

De vergelijkingen van zijn partij met het nazisme irriteren Dillhardt zichtbaar. „Op sociale media wordt zo’n beetje elke politicus uitgemaakt voor nazi. Maar mensen die lid waren van de neonazipartij NPD komen er bij ons niet in. We stellen belangstellenden ook vragen over racisme en antisemitisme. Als later blijkt dat nieuwe leden ons hebben voorgelogen, gooien we ze er alsnog uit.”

Wat wil de AfD dan wel? Dillhardts assistent zoekt op internet een campagneposter van de CDU uit 1991 met de leus: Misbruik van asielrecht beëindigen. „Ons programma bestaat voor 80 procent uit wat de CDU tot 2000 voorstond. Is dat extreemrechts?”

Vuilnis

De armoede in Schalke gaat ook de kerk niet voorbij, zegt ds. Katrin Laug. Samen met haar man vormt ze een predikantenechtpaar van de Evangelisch-Freikirchliche Erlöserkirche. „De wijk oogt vies. Overal ligt vuilnis op straat. In veel huizen wonen meerdere gezinnen. Je ziet aan alles dat de welvaart hier nog niet is aangekomen.”

Elke dinsdag komt een man of tien langs bij de kerk voor levensmiddelen. „Maandelijks collecteren we daarvoor. De meeste mensen die we bij de uitdeling zien, kennen we uit de kerk.”

De Erlöserkirche wil graag „een kerk in de wijk” zijn, maar feitelijk woont slechts een derde van de bezoekers in Schalke. De gemeenteleden zijn duidelijk welvarender dan de doorsnee-inwoners van de wijk. „Ik heb er vaak over nagedacht waarom dat zo is, maar het antwoord heb ik nog niet. Veel gemeenteleden behoren tot de middenklasse. En onze mensen uit de arbeidersgroepen hebben het ook niet echt slecht.”

De gemeente weerspiegelt wel de veelkleurigheid van Schalke, zegt ds. Laug. „Alleen onder Turken hebben we weinig ingang kunnen vinden. Verder kennen we alle soorten buitenlanders. De wijk herbergt 120 nationaliteiten. Op de basisschool heeft 75 procent van de kinderen een migratie-achtergrond. Van de leerkrachten vraagt dit extra inspanningen, maar het onderwijs loopt wel.”

Juist daarom was Laug verrast door de hoge scores voor de AfD in Gelsenkirchen. „Ik denk altijd dat het hier best redelijk gaat. Het ergste is dat iedereen in zijn eigen kringetje leeft. Qua misdaad valt het alleszins mee. Ik ga gerust in het donker de straat op. Er is een keer bij ons ingebroken en bij de kerk worden de bloembakken weleens omgekeerd. Maar echt onveilig is het niet.”

Slechts één keer hoorde ze iemand zeggen dat hij AfD had gestemd. „Grappig genoeg was dat een Turkse moeder die ik bij school sprak. Die was zo gefrustreerd over het gebrek aan integratie bij nieuwkomers, dat ze ‘alternatief’ ging stemmen.”

Ze vreest dat binnen de gemeente wel taboe rust op openlijke steun aan de AfD. „Men voelt natuurlijk wel aan dat wij als predikanten daartegen zijn. Niet dat we vanaf de kansel oproepen om tegen de populisten te protesteren. Maar in de prediking laten we uitkomen dat het leven uit Gods genade een andere houding geeft dan de verbittering die we bij deze groepen zien.”