Voor de negende keer werd de RefoRC-conferentie gehouden. Dit keer was de boeiende Italiaanse stad Bologna de plek waar Reformatiedeskundigen uit heel de wereld elkaar troffen. De hoofdlezingen waren –zoals steeds bij deze conferenties– op één thema gericht, terwijl de bijna honderd shortpapers zich bezighielden met allerlei onderwerpen rondom de zestiende eeuw.

Voor afleiding zorgde de stad met de vele prachtige gebouwen en culinaire mogelijkheden. Voor verleiding zorgden de uitgeverijen die de vele nieuwe boeken over de theologie en geschiedenis van de Reformatie zo op hun tafels presenteerden dat kijken zonder kopen een hele strijd werd. Positief was daarbij wel dat deze boeken er blijk van geven dat het onderzoek op dit gebied na het jubileum van 500 jaar Reformatie in 2017 niet alleen doorgaat, maar zich ook uitbreidt. Op het gebied van theologie, muziek, kunst en recht bijvoorbeeld valt er nog heel wat te onderzoeken en het was goed te zien hoeveel jonge wetenschappers zich met deze thema’s bezighouden.

Belastingen

De idee dat religieuze conflicten de oorzaak waren van de kleine en grote oorlogen in de zestiende eeuw werd weerlegd door Angela de Benedictis, hoogleraar geschiedenis aan de universiteit van Bologna. Met vele voorbeelden toonde zij aan dat niet godsdienst, maar vooral de hoogte van belastingen zorgde voor gewapende conflicten. Onvrede over overheden die willekeurig belastingen verhoogden, zorgde voor maatschappelijke onrust, die er vaak toe leidde dat naar de wapens werd gegrepen.

Prof. Mark Greengrass uit Parijs voegde daar het element „vertrouwen” aan toe. Hij presenteerde zijn nieuwe onderzoek, waarin hij zestiende-eeuwse conflicten benaderde vanuit het perspectief dat niet zozeer standpunten tot onenigheid leidden, maar dat die onenigheid kon escaleren doordat mensen elkaar niet vertrouwden en dat dit wantrouwen nogal eens gebaseerd was op uiterlijkheden. De ander ziet er bijzonder uit, of in ieder geval anders dan ik, en daarom vertrouw ik hem niet. De lijnen naar vandaag waren wat dit betreft zo duidelijk dat Greengrass die niet eens onder woorden hoefde te brengen.

Gezamenlijk

Een vraag die in de vroegmoderne tijd sterk speelde, was of het geoorloofd is tegen de overheid in opstand te komen. Die vraag speelde zeker in een tijd waarin in Europa iedereen christen was en waarin men probeerde in lijn van de Bijbel te handelen.

Bij verschillende lezingen over dit thema kwam als verrassende conclusie naar voren dat lutherse, calvinistische en katholieke denkers bij de beantwoording van deze vraag allemaal teruggingen op de argumenten van dezelfde middeleeuwse en jezuïtische theologen. Dus ook de Schotse presbyterianen die zich afvroegen of het Bijbels verantwoord is in opstand te komen tegen katholieke vorsten die het presbyterianisme vervolgden, baseerden zich op argumenten die ze bij de jezuïeten vandaan haalden.

Ook bij andere thema’s bleek dat het geval te zijn. De onderzoekers van de afdeling rechtsgeschiedenis van de KU Leuven presenteerden hun onderzoek naar zestiende-eeuwse discussies over de vraag wat iets mag kosten. Welke prijs en dus welke winstmarge is voor een christen-zakenman verantwoord? Mag ik vandaag mijn spullen nog voor de reguliere prijs verkopen als ik weet dat morgen de prijzen sterk zullen dalen? Ook hier gingen katholieke en protestantse theologen terug naar dezelfde middeleeuwse bronnen. Dus los van de relevantie van dit onderzoek voor huidige bezinning op ”business ethics”, is het van belang voor alles wat over de Reformatie is gezegd en geschreven.

Vrede

En natuurlijk ging het ook over vrede. Prof. Irene Dingel, directeur van het Instituut voor Europese Geschiedenis in Mainz, gaf een overzicht van de religieuze vredesluitingen die na de Reformatie plaatsvonden. Het gaat dan om overeenkomsten waarin afgesproken werd hoe katholieken en protestanten elkaars overtuiging en de dagelijkse vormgeving daarvan respecteren. Wie mag het plaatselijke kerkgebouw gebruiken en wie moet iets nieuws bouwen? Hoe gaan we om met heiligendagen die ook vrije dagen waren, met processies, met gemengde huwelijken?

Dingel ging het sterk om de theologische principes onder deze overeenkomsten en dus om de vraag wat je confessioneel aan verschillen kunt verdragen. Daarbij maakte zij duidelijk dat men het er wel over eens was dat het accepteren van verschillende visies in één samenleving voor niemand destijds betekende dat dit dan ook in één kerk geaccepteerd moest worden. Religieuze vredessluitingen waren politieke en geen kerkelijke overeenkomsten, maar de inzet van kerken en theologen zorgde er wel voor dat er aan veel oorlog en maatschappelijke strijd een einde kwam.

Dat gegeven is ook de verbinding met de volgende RefoRC-conferentie in Aarhus (Denemarken), die als hoofdthema heeft ”De Reformatie en het dagelijkse leven”.