”Werken zolang het dag is. Jacqueline Cornélie van Andel-Rutgers, gereformeerd zendelinge in Midden-Java (1874-1951)”
Auteur: Rineke van der Woerdt
Uitgeverij: Kok, Kampen, 2004
ISBN 90 435 0820 9
Pagina’s: 415
Prijs: € 39,90. ”Werken zolang het dag is”. De fraaie titel van het proefschrift van Rineke van der Woerdt over het leven en werk van Jacqueline van Andel-Rutgers duidt op haar arbeidzame leven in dienst van de zending. Je krijgt de indruk dat ze iedere minuut gebruikte om het zendingsdoel te realiseren.

Zending was voor Jacqueline van Andel de prediking van het Evangelie van de verzoening in Christus en kerkstichting naar calvinistische principes, met als uiteindelijke doel dat aan God alle eer werd toegebracht. De vraag die in deze dissertatie centraal staat is welke rol deze vrouw in de ontwikkeling van de gereformeerde zending in Midden-Java heeft gespeeld en op welke manier zij zich als zendelinge kon en wilde profileren.

Jacqueline Rutgers was de dochter van de bekende prof. dr. Frederik Rutgers, hoogleraar kerkgeschiedenis en kerkrecht aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Na de opleiding tot onderwijzeres en verpleegster ging ze in 1900 met de dochter van Abraham Kuyper naar Yogyakarta om als verpleegster bij dr. J. G. Scheurer in dienst te treden. De belangrijkste taak voor hen was toch het brengen van het Evangelie aan de Javaanse bevolking.

In 1912 trad zij in het huwelijk met dr. Kant van Andel. Hij was een gereformeerd zendeling in hart en nieren. Zijn dissertatie over ”De zendingsleer van Gisbertius Voetius” geeft duidelijk aan vanuit welke traditie hij in Surakarta als zendeling wilde werken. Zijn vrouw was hem tot grote steun. Met haar grote kennis van de Javaanse taal en gewoonten, haar gemakkelijke omgang met de Javaanse bevolking en haar organisatietalent kon ze haar man steunen.

In feite had haar man een ondergeschikte rol en was Jacqueline de uiteindelijke zendeling. De theologische aspecten van de zending werden door Kant van Andel met grote toewijding uitgevoerd, de praktische zendingsbeoefening was echter volledig het terrein van Jacqueline van Andel-Rutgers. Ze verzorgde de bijbel- en lectuurverspreiding, het onderwijs, de evangelieverkondiging aan Javaanse vrouwen, het organiseren van conferenties van de Nederlands-Indische zendingsbond en het schrijven van publicaties. Door haar hoge afkomst, haar financieel onafhankelijke positie en haar netwerk kon ze een min of meer zelfstandige koers varen, waarop de deputaten van de zendende kerk van Amsterdam en (later) Delft minder invloed konden uitoefenen dan ze wenselijk achtten.

Uiterst belangrijk voor het succes van de zending in Midden-Java was de goede verstandhouding van de Van Andels met de Javaanse vorsten van de residentie Surakarta en met de hoogste gezagsdragers in Nederlands-Indië.

Bijbelvertaling
Aan deze gelukkige periode uit hun leven kwam een einde met de Japanse bezetting van Java in 1942. Kant en Jacqueline werden van elkaar gescheiden en gingen in respectievelijke mannen- en vrouweninterneringskampen een moeilijke tijd tegemoet. Kant overleefde de interneringskampen niet en overleed in 1945. Jacqueline hield een uitgebreid dagboek van deze periode bij, getiteld ”In oorlogstijd”. Jacqueline ontleende aan het geloof in God als een altijd zorgende Vader en aan Zondag 1 van de Heidelbergse Catechismus de kracht om in de donkerste oorlogsjaren staande te blijven. Na de oorlog volgde terugkeer naar Nederland, alhoewel er een groot verlangen bleef om weer naar Java te gaan.

De politieke situatie liet dat niet toe. Jacqueline heeft de laatste jaren van haar leven gebruikt om te werken aan de correctie van de drukproeven van de nieuwe Javaanse bijbelvertaling in Latijns schrift. Op 3 september 1951 overleed ze in het Julianaziekenhuis in Amsterdam. Tijdens de begrafenis mocht er niet over haar en haar werk worden gesproken, maar moest alleen het Evangelie worden verkondigd. Een leven volledig in dienst van de zending en de evangelieverkondiging vond hierin zijn bekroning.

Er is lang aan deze dissertatie gewerkt. De schrijfster heeft van 1982 tot 1997 in Nederland en in Indonesië in totaal 36 interviews afgenomen. Daarnaast is een grote hoeveelheid primaire en secundaire literatuur bestudeerd. Voor dit onderzoek is ook veel archiefmateriaal gebruikt, onder andere van de Gereformeerde Kerken in Nederland. Over de schrijfster zelf komen we in dit boek weinig te weten, ze is een afgestudeerd historica en was betrokken bij Zending en Werelddiaconaat van de Gereformeerde Kerken in Indonesië.

Prachtig beeld
”Werken zolang het dag is” is een goed leesbaar boek, waarbij de auteur haar bewondering voor haar hoofdpersoon duidelijk laat uitkomen. Ze blijft echter wel kritisch, zoals de over ’kwalijke’ rol die de Van Andels speelden in de affaire rond het ontslag van zendingszuster Sara Bos.

In de conclusie wordt Jacqueline getypeerd als „rechtlijnig, dominant, met directe en scherpe uitspraken, een vrouw die geen tegenspraak duldde.” Deze conclusie haal ik echter niet uit de levensbeschrijving die in dit boek gepresenteerd wordt. Het biografisch gedeelte van het boek is wat mij betreft wat te steriel beschreven. De omgevingsfactoren zijn te weinig verwerkt in de levensbeschrijving. De crisis in Nederlands-Indië in de jaren dertig, het opkomend nationalisme en de spanningen in de samenleving zijn onvoldoende geïntegreerd in het levensverhaal van de Van Andels. Ik ben ook heel benieuwd naar de relatie tussen Kant en Jacqueline. Over die relatie en hun houding ten opzichte van hun werkverdeling wil ik graag meer details lezen dan nu in het boek opgenomen zijn.

Een punt van kritiek vind ik de opzet van de hoofdstukken 2 tot en met 5, die niet gelukkig gekozen zijn. Een inleiding waarin puntsgewijs wordt uiteengezet wat de auteur in dat hoofdstuk behandelt, nodigt niet uit om die inleiding te lezen. Zeker ook omdat samenvatting en evaluatie daar nog een keer op terugkomen.

De samenvatting en de evaluatie zijn goed geschreven, het zijn compacte en kernachtige weergaven van elk hoofdstuk. Het is jammer dat de schrijfster voor eind- en niet voor voetnoten heeft gekozen. In de noten staat veel relevante informatie die ik graag in de tekst opgenomen had gezien (zoals bij noot 109, 124 en 205).

Het is hoe dan ook een zeer lezenswaardig boek dat een prachtig beeld van de zendingsgeschiedenis van de Gereformeerde Kerken in de Vorstenlanden op Java geeft. Door het lezen ontdek je ontwikkelingen in de verhouding tussen christendom en islam. De zendingstheologie van de Gereformeerde Kerken en de emancipatie van de vrouw in de Javaanse context komen uitgebreid aan de orde. Het is inspirerend om te zien hoe een zendingsechtpaar onder moeilijke omstandigheden met vreugde en overgave in de dienst van God wil werken. De vindingrijkheid en het doorzettingsvermogen van de Van Andels om in een cultuur te werken waarin islam, animisme, hindoeïsme en Javaanse mystiek heersen, dwingt groot respect af.