Toeristische attracties

Sommige gevangeniseilanden zijn uitgegroeid tot toeristische attracties. De twee spraakmakendste zijn Alcatraz (foto) en Robbeneiland, beide niet meer in gebruik als detentiecentra.

Alcatraz was van 1934 tot 1962 een gevangenis op het gelijknamige eiland in de Baai van San Francisco en wordt nu jaarlijks bezocht door 1 miljoen toeristen. De populariteit is aangewakkerd door ”Escape from Alcatraz”, een Amerikaanse filmuit 1979.

De gevangenis gold sinds de opening in de jaren dertig als de best beveiligde van de Verenigde Staten. Wie probeerde te ontsnappen werd óf gepakt, óf kwam tijdens de vlucht om, luidt het verhaal.

Vorige week meldde onder meer een Californische tv-zender dat er onder de gevangenis tunnels zijn ontdekt. Dat voedt de speculaties dat er toch succesvolle ontsnappingen zijn geweest vanuit de gevangenis, die begin jaren zestig werd gesloten.

De officiële reden voor de sluiting was de slechte staat van het complex, maar de werkelijke reden zou een bijna succesvolle ontsnapping van drie gevangenen zijn geweest.

Het Zuid-Afrikaanse Robbeneiland trekt jaarlijks honderdduizenden toeristen. In 1959 werd het ingericht als strafinrichting van het toenmalige Zuid-Afrikaanse apartheidsregime. Dat zette er onder anderen Nelson Mandela en andere antiapartheidsstrijders vast. In 1996 werd de gevangenis gesloten tijdens de regeringsperiode van ex-gedetineerde Mandela, de eerste zwarte president van Zuid-Afrika.

Virussen weg, asielzoekers erin

Drie maanden geleden nam de Deense regering een opmerkelijk besluit: het eiland Lindholm in de Stege Bugt wordt een gevangeniseiland. De centrumrechtse regering in Kopenhagen heeft hiervoor leentjebuur gespeeld bij gelijkgestemde politici in Australië: het eiland moet uiterlijk volgend jaar zijn ingericht voor de opvang van afgewezen en veroordeelde asielzoekers die niet uitgezet kunnen worden. Ruim 125 van hen moeten op Lindholm komen.

Er is wel een probleem: begin vorige eeuw deden wetenschappers op het afgelegen eiland onderzoek naar besmettelijke (dier)ziekten en er zouden nu nog altijd virussen te traceren zijn van onder meer mond-en-klauwzeer en hondsdolheid. Bovendien heeft Lindholm nauwelijks voorzieningen voor fatsoenlijke en langdurige bewoning.

Maar de afzondering van het eiland, met weinig veerdiensten naar het vasteland, lijkt de doorslag te hebben gegeven. Volgens de Deense regering mogen de toekomstige gevangenen van Lindholm er vrij rondlopen. Dat zegt alles over de geïsoleerde ligging ervan.

Gevangen in de natuur

”Een gevangenis waar je haast een moord voor zou doen”, luidde de kop in de Volkskrant boven een artikel in 2010 over het Noorse gevangeniseiland Bastoy. De aanleiding voor het verhaal was de indrukwekkende tv-documentaire ”Bastoy: Een gevangenis zonder tralies” die de VPRO acht jaar geleden uitzond. De ruim honderd gevangenen op het eiland in het Oslofjord wonen in blokhutten, werken in bedrijfjes die voedsel voor het eiland produceren en mogen zich op het eiland vrij bewegen. Dit laatste is geen straf: Bastoy is ook een natuurgebied.

Het uitgangspunt van de gevangenis is dat de meeste misdadigers kunnen en willen veranderen, maar dan moet je hen wel serieus nemen en verantwoordelijkheden geven. De tv-documentaire van de VPRO maakte duidelijk dat deze filosofie is gebaseerd op het gedachtegoed van twee indianenopperhoofden. „Als je een mens als een beest behandelt, wordt hij een beest. Als je een mens als een crimineel behandelt, wordt hij een crimineel. Als je een mens als een mens behandelt, wordt hij een mens”, schreef een van hen ooit.

De bewakers op Bastoy hebben geen wapens, hoewel de gedetineerden van alles op hun geweten hebben, tot moorden aan toe. Desondanks zijn geweld en andere ontsporingen relatief uitzonderlijk op het eiland. Volgens de Noorse autoriteiten komt slechts 16 procent van de ex-gevangenen na twee jaar weer op het slechte pad. In de VS is dat ruim twee keer zo veel.

Eenzame opsluiting op Imrali

Door de recente hongerstaking van Koerden in Nederland en daarbuiten is het gevangeniseiland Imrali in het nieuws. Imrali is een klein Turks eiland, gelegen in de Zee van Marmara.

Met hun hongerstakingsactie die in november 2018 begon, vragen de Koerden aandacht voor de eenzame opsluiting van Abdullah Öçalan, de leider van de Koerdische verzetsorganisatie PKK.

Öçalan was van 1999 tot 2009 de enige gevangene op Imrali. Hij zit op het bergachtige eiland, dat naast de gevangenis nog een militaire basis telt, een levenslange gevangenisstraf uit wegens terrorisme. Na 2009 kreeg Öçalan gezelschap van een handvol gestrafte PKK-strijders. Daarvan zitten er nu nog drie op Imrali gevangen, blijkt uit een rapport van de Raad van Europa.

Tot 1913 behoorde Imrali tot Griekenland en woonden er zo’n 1200 mensen. In 1923 kwam het in Turkse handen, werd het ontruimd en getransformeerd tot gevangeniseiland. Onder anderen de Turkse oud-premier Adnan Menderes zat er vast na een staatsgreep begin jaren zestig.

Dagtripje naar Puerto Princesa

Op zoek naar een eiland waar daadwerkelijk een gevangenis functioneert en dat wordt aangeprezen in reisgidsen? Ga dan naar de Iwahiggevangenis in Puerto Princesa op het Filipijnse eiland Palawan.

„Deze gevangenis is uniek omdat er geen muren omheen staan en er toch bijna nooit iemand ‘ontsnapt’”, schrijven de millennials Greg en Irene op hun website reisjunk.nl. De strafinrichting en het land daaromheen hebben een oppervlakte die ongeveer twee keer zo groot is als Parijs. Bijna 3000 gevangenen werken en leven hier. „Als toerist kun je deze gevangenis gewoon binnenwandelen en zien hoe het is om hier te wonen. Er is altijd wel een gevangene die je wat kan vertellen over zijn leven hier.”

Palawan is niet echt een gevangeniseiland, want het detentiecentrum beslaat slechts een klein deel van het Filipijnse eiland. Voor veel van de ruim 3000 bewoners is de muurloze Iwahiggevangenis een soort overgangsinstelling. Ze komen vaak uit een zwaarbewaakte gevangenis elders op de Filipijnen en op Palawan krijgen ze meer vrijheid en kansen om binnen een gemeenschap, soms met hun gezinnen, te wonen en te werken.

Australische asielkampen

Het bekendste eiland dat wordt gebruikt om mensen vast te zetten, is waarschijnlijk het Australische Nauru. Vorige week maakte de Australische premier Scott Morrison bekend dat er nog eens 57 (veroordeelde) asielzoekers naar de eilandstaat in de Stille Oceaan worden gestuurd. Want daartoe gebruikt de regering in Canberra dit eiland: het land heeft er een asielzoekerscentrum gevestigd waar sinds 2013 bootvluchtelingen worden vastgehouden.

Asielzoekers die ‘onwettig’ per boot komen, mogen niet naar Australië. Zodoende telt Nauru nu zo’n duizend migranten die geen kant op kunnen. Australië heeft nog een tweede eilandkamp bij Papoea-Nieuw-Guinea: Manus. Daar worden alleenstaande mannen opgevangen.

Het Australische asielzoekersbeleid stuit internationaal op veel weerstand, vooral vanwege de slechte humanitaire omstandigheden op Nauru en Manus. Eind 2018 riepen de Verenigde Naties de regering in Canberra ertoe op de detentiecentra op beide eilanden snel te sluiten, maar dat is voor de regering-Morrison vooralsnog onbespreekbaar.