Grote woorden om Gutenberg te karakteriseren gebruikten ook enkele Amerikaanse journalisten aan het einde van de jaren negentig van de vorige eeuw. Zij riepen Gutenberg uit tot ”man van het millennium”. Toch heeft het al met al wel even geduurd totdat Gutenberg echt breed werd erkend als uitvinder van de boekdrukkunst. Lange tijd waren velen –in ieder geval in Nederland– van mening dat Laurens Janszoon Coster uit Haarlem de uitvinder was. Maar ook de Italiaan Pampilo Castaldi en de Tsjech Procopius Waldfoghel schijnen zich in de vijftiende eeuw met drukexperimenten beziggehouden te hebben.

Overigens gaat de geschiedenis van het drukken van teksten nog veel verder terug. De Europeanen waren namelijk niet de enigen die probeerden om teksten te drukken. Ook de Chinezen waren er vroeg bij. Zij vervingen rond het jaar 1000 houtreliëfs, waarmee ze een hele bladzijde konden afdrukken, door losse schrifttekens. Doordat het Chinese schrift sterk afweek van dat in westerse landen, is die boekdrukkunst in Europa echter nooit toegepast.

Gutenbergjahr

Voor de stad Mainz staat het in ieder geval buiten kijf: Johannes Gutenberg is de man die de boekdrukkunst heeft uitgevonden. Daarom werd in 2018 het ”Gutenbergjahr” georganiseerd, omdat het 550 jaar geleden was dat Gutenberg stierf. Terwijl achttien jaar eerder, in 2000, juist de zeshonderdste geboortedag van Gutenberg reden was voor een herdenkingsjaar ter gelegenheid van de boekdrukker. En de Rijnstad is sinds 1901 ook het hoofdkwartier van het ”Gutenberg Gesellschaft”.

Toch is over het leven van Johannes Gutenberg veel onduidelijk. Zo valt het te betwijfelen of Gutenberg inderdaad wel in het jaar 1400 is geboren. Aan het einde van de negentiende eeuw is dat verondersteld, waarna in 1900 een herdenkingsjaar werd georganiseerd. Maar Gutenberg zou net zo goed al in 1396 ter wereld kunnen zijn gekomen. Of zelfs pas in 1405.

De geboorteplaats van Johannes Gutenberg was naar alle waarschijnlijkheid het ”Hof zum Gutenberg”. Overigens heette de jonge Johannes toen nog Gensfleisch zur Laden, naar de naam van zijn vader Fredrich. Pas later werd ”zum Gutenberg” daaraan toegevoegd. Het geboortehuis stond nabij de Sint-Christoffelkerk, waar Johannes vermoedelijk gedoopt werd. Na de bombardementen in de Tweede Wereldoorlog is er niet meer dan een ruïne van het kerkgebouw overgebleven.

Patriciërs

De ouders van Gutenberg, de al genoemde Friedrich –”Friele”– Gensfleisch en zijn tweede vrouw Else Wyrich von Gutenberg, stonden in de Rijnstad bekend als welgestelde patriciërs. Hun zoon trad toe tot de Sint-Victorbroederschap en bezocht waarschijnlijk ook de kloosterschool. Later had hij de mogelijkheid om aan de universiteit te gaan studeren. Mogelijk deed hij dat in Erfurt, waar in 1418 een zekere Johannes de Alta Villa (Eltville) zou zijn gearriveerd. Eltville was de stad waar zijn familie huizen in bezit had.

De gangen van Gutenberg in de periode van 1420 tot 1448 zijn niet precies na te gaan. Hiervoor zijn we aangewezen op fragmentarische bronnen. Wel is duidelijk dat Gutenberg zich in ieder geval lang niet altijd in Mainz bevond. Hij vertrok rond 1434 naar Straatsburg, om daar een jaar of tien te blijven.

Contract

Dat Gutenberg zich rond 1450 weer in Mainz had gevestigd, blijkt uit een contract dat hij sloot met zijn geldschieter Johann Fust, die in Mainz advocaat was. Door deze geldleningsovereenkomst was Gutenberg al snel in staat om drukwerk uit te geven. Zijn werk nam vervolgens een hoge vlucht; Gutenberg slaagde erin een methode te bedenken om op een snelle manier letters te vervaardigen. Hij kon steeds opnieuw metalen afgietsels maken van het beperkte aantal letters van het Latijnse alfabet. Bovendien loste zijn drukverf niet op in water. Zijn drukkunst verspreidde zich in de jaren daarna over heel Europa.

Incunabel

De belangrijkste werken die aan Gutenberg worden toegeschreven, zijn de 42-regelige Bijbel uit 1456 en de 36-regelige uit 1458-1459. Deze incunabel –dat woord wordt gebruikt voor een ”wiegendruk”, een boek dat gezet is met losse letters en gedrukt is vóór 1 januari 1501 in Europa– bevat de tekst van de Vulgaat, een Latijnse Bijbelvertaling. De volledige eerste editie van de Gutenbergbijbel telt 1282 pagina’s en wordt meestal gebonden in twee banden. De volledige tekst is op het internet te raadplegen, onder meer via de website van de Franse nationale bibliotheek.

Het Plantin-Moretusmuseum te Antwerpen bezit een exemplaar van de 36-regelige Gutenbergbijbel. Die versie is veel zeldzamer dan de 42-regelige; voor zover bekend bestaan er nog dertien 36-regelige exemplaren. In totaal zijn er volgens het Gutenberg Museum overigens nog 49 gedeeltelijke of complete exemplaren van de Gutenbergbijbel bekend. Oorspronkelijk moeten er zo’n 180 zijn gedrukt, waarvan 150 op papier en 30 op vellum, een soort perkament. De verschillende Gutenbergbijbels zijn verspreid over de wereld te vinden in België, Denemarken, Duitsland, Frankrijk, Groot-Brittannië, Italië, Japan, Polen, Portugal, Oostenrijk, Rusland, Spanje, de Verenigde Staten en Zwitserland. Losse pagina’s en complete exemplaren worden maar heel zelden verkocht. De opbrengsten van losse pagina’s lopen in de tienduizenden euro’s en complete exemplaren kosten al gauw een paar miljoen. Een fotografische herdruk van een Poolse facsimile is in Nederland verkrijgbaar voor 20.000 euro per stuk.

Na het verschijnen van de tweede Gutenbergbijbel heeft de boekdrukker nog een kleine tien jaar geleefd. Zijn exacte sterfdag kan, net het als moment van zijn geboorte, niet met zekerheid worden vastgesteld. Als datum wordt 3 februari 1468 aangehouden. De drukker werd begraven in de Mainzer Franciskanerkerk. Dat gebouw is er sinds de achttiende eeuw niet meer. Daarom is niet exact te bepalen waar het graf van Gutenberg zich bevindt.

Enthousiasme

Mainz blijft Gutenberg gedenken, ook 551 jaar na het sterven van de boekdrukker. Toch rest nog de –wellicht typisch Nederlandse– vraag of al die belangstelling niet te veel van het goede is. Waar komt dat enthousiasme vandaan? En waarom wordt er met geen woord over Coster gerept?

Wie te rade gaat bij prof. dr. August den Hollander, krijgt een ontnuchterend antwoord. Al die aandacht voor Gutenberg is niet nieuw, stelt de hoogleraar religieus erfgoed aan de Vrije Universiteit (VU) Amsterdam. „Er zijn al heel lang initiatieven rondom zijn persoon. Denk bijvoorbeeld aan het ”Gutenberg Jahrbuch”, dat het ”Gutenberg Gesellschaft” al sinds 1926 uitgeeft.” Wel constateert prof. Den Hollander een algemene groeiende tendens om jubilea aan te grijpen om historische zaken over het voetlicht te brengen.

Maar is het dan terecht dat de uitvinding van de boekdrukkunst aan één man wordt toegeschreven? „Het is een feit dat in 1454 of 1455 in Mainz een technisch meesterwerk wordt vervaardigd: de ”Gutenbergbibel”. Circa drie jaar later gebeurt dat in Bamberg met de ”Pfisterbibel”. Maar”, tekent prof. Den Hollander daarbij aan, „in de vijftiende eeuw bestaan drie technische stadia in de ontwikkeling van de boekdrukkunst naast elkaar: blokdruk, met houtsnede, protoypografie, de vroegste fase van drukken met losse gegoten letters en incunabeldruk, het volwaardig drukken met losse letters. Er is geen eenduidige chronologische opvolgende relatie tussen de ene en de andere fase. Producten van blokdruk en prototypografie zijn niet gedateerd, hoewel datering soms wel kan op basis van watermerk in papier. Op meerdere plaatsen in Europa –waaronder Mainz, Bamberg, Lyon en Straatsburg– wordt gewerkt aan de ontwikkeling van de boekdruktechniek.”

Tentoonstelling

Wie wil dat ook de laatste twijfel nog wordt weggenomen, kan ook in 2019 nog terecht in het Gutenberg Museum te Mainz. Daar loopt tot en met 28 april de tentoonstelling ”Ohne Zweifel Gutenberg? – Die Erfindung des Buchdrucks in Europa und Asien”. Ofwel: ”Zonder twijfel Gutenberg?” Wellicht hebben de opstellers daarvan niet in de laatste plaats bezoekers uit Nederland op het oog.

In ieder geval is in de afgelopen decennia wel duidelijk geworden dat de naam van Gutenberg wereldwijd onlosmakelijk met de boekdrukkunst verbonden is.

>>www.gutenberg-museum.de