De meeste mensen die zich met lokale geschiedenis bezighouden, wagen zich niet aan de zestiende en zeventiende eeuw. Moeilijke handschriften, ontoegankelijke bronnen, veel noodzakelijke achtergrondkennis. Daarom: alle lof voor het initiatief van de diverse Betuwse historische verenigingen die samen dit boek uitgaven.

Zij kozen ervoor de Reformatie op plaatselijk vlak te bekijken. Daarmee laten ze zien hoe veelkleurig de beweging geweest is die in de zestiende eeuw begon en in de loop van de zeventiende eeuw in grote delen van Nederland de overhand kreeg.

In Gelre –ongeveer de huidige provincie Gelderland– kwam het reformatieproces vanaf 1580 van overheidswege op gang. Maar de geschiedenis van de Betuwe laat goed zien hoezeer dat proces een zaak van lange adem was. Het duurde wel veertig jaar voor alle kerken in de regio een predikant hadden. En zoals Emile Smit in zijn heldere inleiding schrijft: „Voor een meerderheid van het kerkvolk werkelijk de nieuwe richting volgde was bijna een eeuw nodig. Dat zijn ontwikkelingen die alleen lokaal en in detail goed in beeld te krijgen zijn.”

De bundel bevat bijdragen van wisselende kwaliteit, die zich bovendien niet goed met elkaar laten vergelijken. Dat komt niet alleen door de verscheidenheid aan medewerkers, maar ook door de keuze van onderwerpen.

Kerk en overheid

Er zijn artikelen over de situatie in Over-Betuwe en Neder-Betuwe, over de stad Tiel en het graafschap Buren, over diverse dorpen. Een enkele auteur schrijft trouwens helemaal niet over de Reformatietijd, maar over de achttiende eeuw. De lutheranen van Culemborg en Tiel komen langs en ook de Tielse remonstranten en de Over-Betuwse katholieken krijgen een plek.

Maar een algemeen artikel over het calvinisme (toch de winnende stroming) ontbreekt. Net als een wat algemenere beschouwing over de bestuursstructuren, de financiën en de invloed van kerk en overheid bij het reformatieproces. Denk aan de invloed van synode en classis, maar ook aan die van de plaatselijke heren en de hogere overheden van Gelre en de Republiek. Dat komt slechts hier en daar terloops in de lokale detailstudies aan bod.

En als we het toch hebben over wat er ontbreekt: de hele Tielerwaard. Weliswaar komen Heukelum en Acquoy aan de orde, maar dat zijn plaatsen die in de Reformatietijd niet bij Gelre hoorden en als gevolg daarvan een afwijkende geschiedenis hebben. Dat is jammer: naast de overzichtsartikelen over Over- en Neder-Betuwe was zeker ook een overzichtsartikel over de Tielerwaard passend geweest.

Maar wie de wat onduidelijke en versnipperde aanpak voor lief neemt en gaat kijken wat de bundel wél te bieden heeft, vindt veel moois. De meeste inspiratie bieden –uit de aard der zaak– die artikelen die gebaseerd zijn op nieuw bronnenonderzoek. De archieven van de plaatselijke kerkenraad of de classis bijvoorbeeld. Neem het mooie overzicht dat Menno Potjer van de Over-Betuwe biedt, of het artikel over Ingen van Willem H. Strous.

Sommige auteurs springen eruit met een sappige schrijfstijl, zoals Martin IJzerman. Hij bekijkt de zaak vanuit de gewone mensen: „Wat doe je als jouw dorp of stad bezet is door geuzen of Spaanse troepen?” Of: „Ook onze pastoor gaat over naar de Reformatie. Dan doen wij dat ook maar.” Allerlei factoren die de kerkkeuze van gewone gemeenteleden beïnvloedden somt hij op.

Maar een van de belangrijkste ontbreekt: de rol van de plaatselijke heer of vrouwe. Terwijl die toch grotendeels verklaart wat hij signaleert en nader onderzocht wil hebben: dat in sommige dorpen in de regio een grote rooms-katholieke groep aanwezig blijft.

Terugblik. ‘Strijd om de kansel’. Reformatie in de Betuwe, Emile Smit e.a.; uitg. Stichting Tabula Batavorum; 216 blz.; € 19,-.