Kevin Weber zal nooit meer de vrijheid proeven. Hij kreeg levenslang na zijn arrestatie in een restaurant waar hij na sluitingstijd was binnengedrongen en zijn broekzakken volpropte met koekjes. Het was de derde keer dat Weber tegen de lamp liep en achter de tralies verdween. De vorige keren werd hij op heterdaad betrapt bij een inbraak, en de tweede keer pleegde hij geweld terwijl hij een dodelijk wapen op zak had – dat hij overigens niet gebruikte. Maar iemand als Weber kan beter niet vrij rondlopen, vindt de rechter Dat moet je de maatschappij niet willen aandoen. Vandaar dat hij voorgoed gevangenzit. Zijn kinderen en andere familieleden zal hij alleen nog ontmoeten in de kale, kille bezoekkamer van de gevangenis. Als ze tenminste nog willen komen. Want vergeten worden en vereenzaming maakt voor veel gevangenen hun leven nog zwaarder.

Het geval-Weber is in Amerika geen uitschieter van een rechter die zijn dag niet had. In veel staten geldt de ”three strikes you’re out”-regel. Dat betekent dat iemand levenslang krijgt als hij voor de derde keer in de fout gaat. En dat geldt echt niet voor plegers van zware misdrijven. Drie keer gepakt voor een winkeldiefstal, al is het maar een blikje bier, is in staten zoals Texas en Utah al genoeg om voorgoed achter de tralies te verdwijnen.

Levenslang is lang, heel lang. Maar het kan nog veel langer. Mensen die bij herhaling zeer ernstige misdrijven plegen kunnen torenhoge straffen krijgen opgelegd, van honderd, tweehonderd of zelfs wel duizend jaar of meer. Absolute koploper is Charles Scott Robinson, een verkrachter van vrouwen en kinderen die een straf kreeg van 30.000 jaar. Op de tweede plaats staat Darron Bennalford Anderson, die voor zijn aandeel in gewapende overvallen, ontvoering en verkrachtingszaken 11.500 jaar kreeg. Zij staan aan de top van de lange lijst van mensen die duizend jaar celstraf of meer kreeg. De rechters legden deze misdadigers geen straf op voor het totale pakket aan misdaden maar voor elk geval apart en telden al die straffen vervolgens bij elkaar op. Stapelen noemen juristen dat. In totaal zitten er in Amerika 49.000 mensen levenslang in de cel. En voor hen is er geen mogelijkheid tot strafvermindering.

En dan zijn er nog de vernederende straffen, waarbij het meestal niet gaat om langdurige vrijheidsberoving, maar om ”correctieve maatregelen”, die op het eerste gezicht soepeler lijken maar die een blijvend traumatisch effect op de veroordeelde hebben. Zo werd een jongen in South Carolina die was gearresteerd vanwege het treiteren van honden veroordeeld tot een nacht logeren in een hondenkennel. Tweede voorbeeld: een moeder in Utah kon haar 13-jarige dochter die bij een spelletje een haarlok van haar vriendinnetje had afgeknipt buiten de jeugddetentie houden door nog in de rechtszaal voor de ogen van het publiek het haar van haar dochter af te knippen.

Wie eenmaal door de gevangenispoort is binnengegaan, heeft het zwaar. Gedetineerden leiden daar niet alleen een kwijnend en uitzichtloos bestaan, maar hun leven is ook hard en moeilijk. Achter de celdeuren maken criminele bendes doorgaans de dienst uit. Mensen die voor betrekkelijk lichte vergrijpen zijn veroordeeld worden opgesloten met zware jongens. De tamelijk onervaren boefjes zijn vaak het slachtoffer van het getreiter en geweld van de harde criminelen. Daarnaast zijn de regels uiterst streng. Voor een kleine overtreding van de voorschriften kan men dagenlang worden opgesloten in een isoleercel. In een groot aantal gevangenissen moeten de celbewoners dag en nacht met kettingen aan hun enkels lopen om ontsnappingen te voorkomen. Dat geldt ook voor zwangere vrouwen, zelfs als ze in de gevangenis aan het bevallen zijn.

Nergens ter wereld zitten er zo veel mensen achter slot en grendel als in Amerika. Volgens het Bureau voor Justitiestatistieken zijn het er momenteel ruim 2 miljoen. Dat betekent dat van de 100.000 Amerikanen boven de 18 jaar er 860 gevangenzitten. Dat is volgens officiële cijfers een half miljoen meer dan in China, waar vijf keer zo veel mensen als in de VS wonen, en zestien keer zo veel als in Nederland.

De explosie van het aantal gedetineerden heeft zich voorgedaan na 1970, toen de overheid besloot hard te gaan optreden tegen de handel in en het gebruik van drugs. Waren er in 1980 nog ‘slechts’ 360 gevangenen op de 100.000 volwassen Amerikanen, eind jaren negentig was dit opgelopen tot boven de 900. De topjaren lagen tussen 2006 en 2008, toen ruim 1 procent van de burgers boven de 18 vastzat. Sindsdien is er sprake van een geleidelijke daling.

Toch gaat die daling veel Amerikanen niet hard genoeg. Zij willen dat het strafklimaat in Amerika „milder en menselijker” wordt. Een belangrijke katalysator was de verschijning van het boek ”The New Jim Crow” van Michelle Alexander. Spits van haar boodschap was dat de raciale onderdrukking van niet blanke Amerikanen weliswaar uit het gewone maatschappelijke leven grotendeels is verdwenen, maar achter de celdeuren volop doorwoekert. Sprekend voorbeeld is dat een Afro-Amerikaan voor drugsbezit in het algemeen zwaarder wordt gestraft dan een blanke.

Sindsdien is breed in de Amerikaanse samenleving het besef gegroeid dat de straffen in de VS onredelijk zijn en nodig moeten worden aangepast. Ter linkerzijde van het politieke spectrum heerst de opvatting dat je met zware straffen geen betere samenleving bereikt. Ter rechterzijde speelt vooral het geld een rol. Een gevangene die ouder is dan vijftig jaar kost de Amerikaanse belastingbetaler 68.000 dollar per jaar. De gemiddelde jaarlijkse kosten voor een gevangene zijn 34.000 dollar. In totaal gaat er jaarlijks 80 miljard dollar naar het gevangeniswezen. Dat bedrag moet volgens rechtse kiezers drastisch omlaag.

Evangelicalen hebben overigens nog een extra overweging om te pleiten voor aanpassing van het systeem. Zij vinden dat het te veel gericht is op wraakoefening en te weinig op herstel en verzoening. Vooral de hoge straffen die vaak al bij een eerste vergrijp worden toebedeeld, moeten volgens hen omlaag. Craig DeRoche van de organisatie Christian Fellowship: „Het christelijk geloof is gericht op herstel van verhoudingen. Ieder mens moet de kans krijgen opnieuw te beginnen. Dat leert ons de Bijbel. Met harde straffen kweek je vaak alleen verbitterde mensen.” Voor hem en andere evangelicals is de hervorming van het strafrecht nog net niet zo’n belangrijk thema als abortus provocatus, „maar het komt op de prioriteitenlijst wel snel daarna.”

Reeds onder de regering van president Obama werkten de conservatieve Republikeinse senator Chuck Grassley en zijn progressieve Democratische collega Richard Durbin aan een wet om het strafsysteem grondig te hervormen. President Obama steunde dat plan. Maar het kwam tijdens zijn presidentschap niet door het Congres, omdat de Republikeinse Senaatsleider Mitch McConnell het in 2016 met het oog op de aanstaande verkiezingen niet in stemming wilde brengen. Toch had het plan wel enig effect: elke kandidaat voor het presidentschap zei in 2016 dat het systeem op de schop moest.

Grassley en Durbin hielden echter moed. In mei van dit jaar ging het Huis van Afgevaardigden met hun wetsvoorstel akkoord. Nu is het wachten op de Senaat. Maar opnieuw ligt de Senaatsleider McConnell dwars. Hij zegt dat er momenteel andere prioriteiten zijn. En dat terwijl president Trump anderhalve week geleden te kennen gaf het hervormingsplan te steunen. De president ziet dit voorstel aan een „mooi voorbeeld” dat er ook na de Congresverkiezingen van begin november goed valt samen te werken met de Democraten, die nu in het Huis de meerderheid hebben.

Vanuit de beweging van de Religious Right is deze week een actie gestart om Republikeinse senatoren met mails en telefoontjes lastig te vallen om vooral toch de wet nog voor de jaarwisseling goed te keuren. De beweging heeft 2 miljoen mensen gevraagd van zich te laten horen. Daarnaast hebben 2000 evangelicale voorgangers een petitie getekend waarin wordt gepleit voor een snelle hervorming van het gevangeniswezen.

Wanneer de wet van het duo Grassley en Durban wordt aangenomen, wordt een aantal strenge regels aangepast. De beruchte regel dat iemand levenslang krijgt als hij drie keer de fout ingaat wordt dat vervangen door een minimale straf van 25 jaar. Ook het ketenen van zwangere vrouwen is dan voorbij. En er worden maatregelen genomen die de re-integratie van ex-gevangenen beter voorbereiden. Zo wordt er 250 miljoen uitgetrokken voor onderwijs in de gevangenis. Toch vinden velen dit niet ver genoeg gaan. Vandaar dat de wet de bijnaam ”First Step” heeft gekregen.

Gevangenissen zijn business

Ongeveer 10.000 van de Amerikaanse gevangenen zitten vast in inrichtingen die eigendom zijn van private ondernemingen. Daarbij gaat het niet alleen om particulier eigendom van de gebouwen, maar ook het personeel is in dienst van deze bedrijven. De meeste gevangenissen zijn in handen van twee bedrijven: CoreCivic en Geo Group.

Het eigendom en beheer van gevangenissen is voor de bedrijven lucratief omdat ze een vast bedrag per gevangene krijgen en daarnaast wettelijk de mogelijkheid hebben om de gedetineerden te laten werken tegen een door het bedrijf vastgesteld uurloon. Dat wordt doorgaans zeer laag gehouden.

In deze gevangenissen kunnen gedetineerden strafvermindering krijgen bij goed gedrag. Daar staat tegenover dat bij overtreding van een huisregel een gevangene extra straftijd krijgt: voor elke overtreding wordt een boete van dertig dagen opgelegd. Voor die extra tijd betaalt de overheid de vastgestelde dagvergoeding. Uit onderzoek blijkt dat gevangenen in particuliere detentiecentra acht keer minder beloond werden voor goed gedrag dan in een staatsgevangenis.

Daarnaast onderscheiden de private gevangenissen zich door lage personeelskosten. In de gevangenis van Lawrenceville (Virgina) houden overdag vijf en ’s nacht twee bewakers toezicht op 750 gedetineerden. In de praktijk betekent dit dat gevangenen doorgaans 22 tot 23 uur in hun cel zitten.

Tegenover de maatschappelijke druk om de hoogte van straffen omlaag te brengen, staat de lobby van particuliere gevangenissen die juist pleit voor handhaving van het huidige strenge strafklimaat.