”De Peloponnesische oorlog”
Auteur: Donald Kagan
Uitgeverij: Balans, Amsterdam, 2004
ISBN 90 5018 613 0
Pagina’s: 541
Prijs: € 27,50. De Peloponnesische oorlog, de oorlog tussen Athene en Sparta (431-404 v. Chr.), wordt ook wel de eerste echte wereldoorlog genoemd. Historicus Donald Kagan beschreef deze oorlog voor het grote publiek. Het resultaat: een spannend boek over de afschuwelijkste Griekse tragedie aller tijden.

Het was „de grootste beroering die ooit was ontstaan onder de Grieken en zelfs onder een deel van de niet-Griekse volken, men mag wel zeggen, onder een groot deel van de mensheid.” Aldus de geschiedschrijver Thucydides over de Peloponnesische oorlog. Deze oorlog zou de geschiedenis ingaan als een van de verschrikkelijkste oorlogen van de klassieke oudheid. Het was niet alleen een oorlog waarin werd gemoord en geplunderd, het was eveneens een oorlog vol verraad, leiderschap, militaire tactieken en kansberekeningen.

De oorlog tussen Sparta en zijn bondgenoten aan de ene kant en het Atheense rijk aan de andere kant brak uit in 431voor Christus. Het Atheense rijk was begonnen als een samenwerkingsverband tussen Athene en enkele andere Griekse steden. Het bondgenootschap, de Delisch-Attische Zeebond genoemd, was gericht tegen de Perzen. Langzaam maar zeker werd het een rijk onder het gezag van Athene, waarbij deze stad steeds welvarender en machtiger werd. De vloot werd uitgebreid en de Atheners bouwden tussen hun stad en de haven Piraeus de zogenaamde lange muren, waardoor ze vrijwel onkwetsbaar werden en verzekerd waren van een constante aanvoer van voedsel overzee. De Spartanen zagen dit met lede ogen aan en na enkele incidenten begon in 431 de oorlog.

De staatsman Pericles wist de Atheners ervan te overtuigen dat zij zich in Athene moesten terugtrekken. De Spartanen zouden het omliggende land wel verwoesten, maar de aanvoer van voedsel overzee was gewaarborgd, aangezien de vloot van de Atheners oppermachtig was. Veel inwoners van Athene waren het niet met Pericles eens. Zij zagen meer heil in een rechtstreekse confrontatie met de Spartanen. Nu moesten zij aanzien hoe hun huizen en landerijen werden verwoest. Pericles hield echter vast aan zijn defensieve strategie, die echter werd verstoord doordat in Athene een pestepidemie uitbrak. Vele honderden inwoners stierven, waaronder Pericles.

Nederlaag
Na enkele jaren van vijandelijkheden werd in 421 voor vijftig jaar vrede gesloten. Deze zogenaamde vrede van Nikias hield niet lang stand. Al snel laaiden de vijandelijkheden tussen Sparta en Athene weer op. Een omslag in de oorlog volgde in 415 toen de Atheners een expeditie organiseerden naar de stad Syrakuse op het eiland Sicilië. De expeditie stond onder leiding van drie generaals, onder wie een zekere Alkibiades. De laatste werd verdacht van heiligschennis en daarom teruggeroepen om zich voor de rechtbank te verantwoorden. Alkibiades liep echter over naar Sparta en wist de Spartanen ervan te overtuigen dat zij nu het Atheense leger op Sicilië moesten aanvallen. De Spartanen trokken op naar het eiland en wisten de Atheners te verslaan. Duizenden mannen sneuvelden in de strijd, anderen werden gevangengenomen en opgesloten in de steengroeven. Daar stierven de meeste Atheense soldaten, gekweld door honger, dorst, ziekte en kou.

De nederlaag op Sicilië betekende nog niet het einde van het Atheense rijk. Pas in 404 wisten de Spartanen, met financiële hulp van de Perzen, de stad ten val te brengen. Het einde van de oorlog betekende tevens het einde van de Atheense democratie. Er kwam een oligarchisch regime, dat al snel overging tot een brute terreurcampagne onder de Atheners. Een jaar later werd de democratie al weer hersteld maar het duurde nog vele jaren voordat de sporen van zevenentwintig jaar oorlog waren uitgewist. Sommige plaatsen herstelden nooit meer. Armoede, ondervoeding en ziekten waren aan de orde van de dag.

De Peloponnesische oorlog was een tragische gebeurtenis en bleek een belangrijk keerpunt in de geschiedenis. Het was een brute oorlog, waarin alle tradities, morele en culturele waarden omver werden geworpen, een oorlog waarin ontelbare slachtoffers vielen en complete steden werden uitgemoord. De Peloponnesische oorlog was ook een onconventionele oorlog, waarin nieuwe militaire tactieken en nieuwe wapens werden gebruikt. Zo werden zelfs een soort vlammenwerpers gebruikt om muren in brand te steken. Opvallend is wel dat de strijdende partijen bijzonder veel waarde hechtten aan natuurverschijnselen. Een aardbeving of een maansverduistering werd al snel uitgelegd als een ongunstig voorteken en kon het verloop van een oorlog drastisch beïnvloeden.

Abraham Lincoln
De schrijver van ”De Peloponnesische oorlog”, Donald Kagan, is een absolute kenner van de moordende strijd tussen Athene en Sparta. Van de hand van deze hoogleraar oude geschiedenis aan Yale University in de Verenigde Staten, verscheen tussen 1969 en 1987 zijn veelgeroemde vierdelige ”History of the Peloponnesian War”. Dit laatste werk was vooral bedoeld voor een wetenschappelijk publiek. Kagan heeft nu deze serie voor het grote publiek herschreven, en met succes. Het resultaat is een prachtig boek waarin de lezer wordt meegesleept in een oorlog vol intriges, verraad en tactisch vernuft. Een stortvloed aan Griekse namen van staten, steden en legeraanvoerders maakt het wel eens wat verwarrend. De topografische kaartjes maken gelukkig veel goed en blijken keer op keer onmisbaar.

Een steeds terugkerend element in het werk van Kagan zijn de parallellen die te trekken zijn tussen de oude en de moderne geschiedenis. Hij werkte dit thema uitvoerig uit in zijn boek ”On the origins of war and the preservation of peace”, waarin hij twee oorlogen uit de Oudheid, de Eerste en de Tweede wereldoorlog en de Cuba-crisis met elkaar vergeleek. In ”De Peloponnesische oorlog” heeft Kagan de parallellen tussen de gebeurtenissen in de oorlog tussen Athene en Sparta en de gebeurtenissen later in de geschiedenis achterwege gelaten. De lezer mag, volgens zijn eigen zeggen, zelf de conclusies trekken.

Soms kan Kagan het echter niet laten en weet hij met voorbeelden uit de twintigste eeuw opvallende overeenkomsten aan te wijzen in de geschiedenis. Zo vergelijkt hij een rede van Pericles met de beroemde rede die Abraham Lincoln hield in Gettysburg in 1863 tijdens de Amerikaanse burgeroorlog. Beide staatsmannen hielden hun rede op een begraafplaats. Pericles tijdens de staatsbegrafenis van de Atheners die in het eerste jaar van de Peloponnesische oorlog waren gesneuveld, Lincoln toen een deel van het slagveld van Gettysburg tot nationaal kerkhof werd ingewijd. De belangrijkste overeenkomst tussen de redes van de beide mannen is, volgens Kagan, dat beiden aan de levenden wilden duidelijk maken waar het lijden goed voor was en waarom ze hun best moesten blijven doen in de oorlog.

Dit soort parallellen maakt het boek extra interessant. Verschillende vergelijkingen laten zien dat de mens bijzonder hardleers is, niet leert van fouten en in oorlogen alle normen laat varen. Oorlog is een hardvochtige leermeester, zo merkte de geschiedschrijver Thucydides op. Die woorden zijn niet alleen van toepassing op de afschuwelijkste Griekse tragedie aller tijden.