Hij laat daarbij geen twijfel bestaan over het doel van zijn boek: het is een verhaal met een moraal. En die moraal is dat het kwaad gepropageerd kan worden als de rede verdwijnt.

Guez (1974) is ongetwijfeld bij zijn onderzoek voor het scenario van de film ”Der Stat gegen Fritz Bauer” op het spoor van Mengele gezet. Fritz Bauer was een Duits-Joodse aanklager die, ondanks veel tegenwerking in West-Duitsland, probeerde nazimisdadigers op te sporen en te berechten. Hij zette de Israëlische inlichtingendienst Mossad bijvoorbeeld op het spoor van nazikopstuk Adolf Eichmann. Mengele is echter tot zijn dood in 1979 nooit opgepakt. Guez geeft maar een paar details van waar Mengele berucht om was: zijn experimenten met vooral Joodse tweelingen in vernietigingskamp Auschwitz.

Het boek, dat door een team van drie mensen uit het Frans werd vertaald, handelt over het naoorlogse leven van Mengele. Hij vluchtte in 1949 via Italië naar het Argentinië van Peron. Nadat er een arrestatiebevel tegen hem was uitgevaardigd, zocht hij zijn toevlucht in Paraguay. Jarenlang verbleef hij vervolgens bij een Hongaarse emigrantenfamilie in Brazilië.

Mengele blijkt vooral te kunnen hebben overleven dankzij zijn familie, die hem altijd is blijven steunen en die door de wereldwijde verkoop van landbouwmachines over voldoende kapitaal beschikte. Maar de laksheid van de Duitse regering, die vooral met de wederopbouw bezig was, de politiek van de Amerikanen om een ”zachte vrede” tot stand te brengen, de vriendelijkheid van dictatoriale regimes als die van Peron in Argentinië en Stroesnerr in Paraguay en het gebrek aan mankracht bij de Mossad waren minstens even belangrijke redenen.

Zonder het geld van zijn familie had Mengele het bijvoorbeeld niet van 1961 tot 1975 uitgehouden op de boerderij van de Hongaarse familie Stammer. Mengele leed aan depressies, bemoeide zich zelfs met de opvoeding van de kinderen en maakte zo veel ruzie dat er vanuit Günzburg vaak geld nodig was om de boel weer te sussen. In 1975 waren de Stammers hem zo zat dat zelfs het geld niet meer voldoende was. Zijn laatste jaren sleet Mengele vervolgens eenzaam in een appartement in Sao Paulo.

Meelijwekkende figuur

In de Franse krant Le Figaro schreef een recensent: „Het is buitengewoon knap dat Guez erin geslaagd is van Mengele, de engel des doods, een meelijwekkend figuur te maken.” Dat is een terecht oordeel. Als je leest over de voortdurende, terechte dan wel onterechte, paranoia van Mengele, begin je je als lezer af te vragen wat erger is: opgepakt, berecht en opgesloten worden, of jarenlang op de vlucht zijn. Tegelijk blijft het aangrijpend om te lezen dat Josef Mengele tijdens het bezoek van zijn zoon Rolf in 1977 nog steeds zijn optreden in Auschwitz verdedigde.

Het boek wordt door de uitgever een roman genoemd, niet eens een historische roman. Dat is bijzonder, want het is een vrij feitelijk verslag van de naoorlogse levensgeschiedenis van Mengele. Dialoog komt er nauwelijks in voor, de schrijver legt het perspectief bij verschillende personen en wendt zich soms (zoals in de hierboven aangehaalde slotzin) rechtstreeks tot de lezer. Een historische roman is altijd een mix van feit en fictie en het zal per lezer verschillen wat als de ideale mix wordt beschouwd. In deze roman is de slinger meer naar de kant van de feiten dan naar die van de fictie uitgeslagen.

De laatste zin van het boek sluit aan bij de Bijbelse mensvisie: een mens is sinds de zondeval geen betrouwbaar wezen meer. De conclusie dat dit aan het ontbreken van ”de rede” ligt, is in het geval van Mengele best bijzonder te noemen. Als er íémand zijn verstand gebruikt heeft, was het Josef Mengele wel. Hij was zowel doctor in de antropologie als in de geneeskunde. Daarom lijkt het minder de vraag of de rede aanwezig is, dan wel de vraag welk doel de rede dient.

Boekgegevens

”De verdwijning van Josef Mengele”, Olivier Guez; uitg. Meulenhoff, Amsterdam, 2018; ISBN 978 90 290 9240 1; 223 blz.; € 19,99.