Vaak was er sprake van conflicten. Als er ergens een opwekking met een „uitbarsting” van gevoel plaatsvond, beschouwden sommige theologen dat als ketters. Dit onderwerp –gevoel en norm– staat centraal op een internationaal piëtismecongres dat deze week in Halle (Saale) wordt gehouden.

In deze stad in de voormalige Duitse Democratische Republiek richtte de piëtistische predikant August Hermann Francke rond 1700 een weeshuis en een school op om jongeren te „kweken”, zodat ze in de praktijk van hun leven de Heere zouden dienen. Het congres, dat plaatsvindt in het schoolcomplex dat bewaard is gebleven, wordt georganiseerd door het Interdisciplinaire Centrum voor Piëtismeonderzoek dat daar is gehuisvest.

Geraakt

Tijdens het congres werden enkele lezingen gehouden over theologen die in de zeventiende en de achttiende eeuw diep over de verhouding tussen verstand en gevoel hebben nagedacht. Dr. Jan van de Kamp (Amsterdam) gaf een overzicht van de opvattingen van een zeventiende-eeuwse Duitse gereformeerde predikant, Theodor Undereyck. Voor hem was de ervaring van Gods toorn en van Gods nabijheid aan de ene kant een realiteit, maar aan de andere kant ging hij kritisch om met godsdienstige gevoelens.

Zo vond hij dat je kritisch moet omgaan met mensen die bijvoorbeeld door een mooi geestelijk lied over de Heere Jezus zijn geraakt, vooral als het vrouwen betreft. Volgens Undereyck is dat niet automatisch het werk van de Heilige Geest. Zijn reden is –hier komt de filosofie om de hoek kijken– dat gevoelens meer bij het lichaam dan bij de geest horen. Volgens Undereyck was het lichaam voor de zondeval aan de geest onderdanig, maar probeert het lichaam sinds de val de geest te overheersen, met alle kwalijke gevolgen van dien.

Undereycks opvatting dat onze geest leidend moet zijn in het leven –en niet het gevoel– komt volgens dr. Van de Kamp bij de filosoof René Descartes vandaan. Undereyck zette zijn ideeën vermoedelijk uiteen om uitbarstingen van gevoel –zoals bij de aanhangers van Jean de Labadie in zijn tijd– in te dammen en om christenen leiding te geven wat betreft de rol van verstand en gevoel in het geloofsleven.

Verbrijzeling

Judith Dieter MA (Frankfurt am Main) ging in op een lutherse predikant die bekendstaat als een verlichte theoloog die zou hebben afgerekend met religieuze gevoelens: Johann Joachim Spalding. Deze Berlijnse predikant scheef in 1761 een boek over de waarde van gevoelens in het christendom. Dieter liet zien dat Spalding zijn boek schreef tegen de achtergrond van stromingen die een diepe „verbrijzeling”, de zogenoemde ”Busskampf”, als voorwaarde voor het komen tot Christus stelden.

Bekering

Het beeld dat Spalding godsdienstige gevoelens als zodanig zou hebben afgewezen, klopt volgens Dieter echter niet. Volgens de Berlijnse theoloog horen namelijk het haten van de zonde, bittere schaamte vanwege je zonden en diepe rouw bij de bekering. Anderzijds moet men deze volgens hem niet als criteria voor een ware bekering hanteren; het gaat om een verandering van de gezindheid van een mens.