De belevenissen van Leyers (1958) resulteerden in de tv-serie en het boek ”Allah in Europa”. Het interview met de Belg vindt plaats op een snikhete zomerdag in een horecagelegenheid in Antwerpen. Op enkele honderden meters afstand staat het partijkantoor van Vlaams Belang. Een in het oog springende poster waarschuwt ervoor dat de islam de gezondheid ernstige schade kan toebrengen.

Zijn de niet-moslims in de landen die u bezocht net zo bezorgd over de islam als het Vlaams Belang?

Leyers: „Wie islam hoort, denkt vandaag de dag al snel aan bommen. Je bespeurt die angst overal. Maar tijdens mijn reis kwam ik erachter dat het gros van de Europese moslims net zo bang is voor terreur. Ik sprak in het Zuid-Franse Nice met de islamitische Latifa. Haar moeder was het eerste slachtoffer van de terrorist die in de zomer van 2016 met een vrachtwagen op de promenade honderden mensen neermaaide. Toen Latifa nog bij het dode lichaam van haar moeder stond, schold iemand haar vanuit een passerende auto uit voor terrorist. Europese moslims zitten letterlijk tussen twee vuren. Aan de ene kant zijn er aanslagen waar zij net zo goed het slachtoffer van zijn. Aan de andere kant zien velen hen als medeplichtig. Geen benijdenswaardige positie.”

Waarom maakte u deze reis?

„De islam intrigeert mij, omdat de godsdienst zo vertrouwd en tegelijk zo vreemd is. Net als het christendom is het een monotheïstisch geloof en veel profeten hebben vertrouwde namen. Tegelijk is het een exotische religie met vaak bizarre regels. Als je meer van iets wilt weten, kun je er enquêtes en tabellen op naslaan. Ik heb daar niet zo veel mee, ook omdat je meestal weloverwogen antwoorden krijgt op dito vragen. Liever trek ik er daarom op uit. Je steekt vaak veel meer op van wat mensen zich op een onverwacht moment laten ontvallen. Tijdens een bezoek aan een islamitisch zomerkamp in Hongarije zoomde onze cameraman in op een kransje moslimvrouwen aan een tafeltje. „Don’t film the women”, waarschuwde een boze moslimman achter ons. Wat raar, dacht ik, dat hij daarover meent te mogen beslissen. Nog vreemder vond ik dat geen van de vrouwen protesteerde, iets wat ondenkbaar zou zijn op een Vlaamse of Nederlandse camping. Zo’n moment vind ik veelzeggend, maar het laat zich niet in statistieken vangen.”

Wat is voor een moslim het beste Europese land om te wonen?

„Groot-Brittannië, zonder enige twijfel. De religieuze vrijheid is er ongekend. In iedere Engelse stad staan moskeeën. Niemand kijkt er op van de oproep tot gebed of van een vrouw in nikab. Islamitische agenten mogen een hoofddoek dragen. In het land zijn tachtig shariaraden actief.

In Frankrijk is het leven voor moslims een stuk minder aantrekkelijk. Iedereen dient zich te conformeren aan de waarden van de republiek: vrijheid, gelijkheid en broederschap. Of beter: aan de republikeinse invulling van die waarden. Een Franse republikein ziet de hoofddoek als een nieuwe knieval voor God en gebod waarvan hij zich door de Franse Revolutie dacht te hebben bevrijd. Twee jaar geleden zei de toenmalige Franse premier, Manuel Valls, dat het nationale symbool Marianne geen sluier heeft en dat haar borsten niet zijn verhuld omdat ze vrij is. Met andere woorden: wie bedekkende kleding draagt, is onvrij. Het is heel interessant dat Groot-Brittannië en Frankrijk het begrip vrijheid zo anders invullen.

Dat verschil merk je ook in hun koloniale geschiedenis. Frankrijk heeft altijd de wereld willen beschaven. De Franse cultuur was zogenaamd een geschenk aan de mensheid. Groot-Brittannië liet ieder zijn ding doen, zolang de opbrengsten van de koloniën maar naar de Britse schatkist vloeiden. Engelsen stoorden zich er niet aan wat mensen aten en hoe ze zich kleedden. Dat koesteren van het verschil is typisch Brits.

In Frankrijk verraste het mij hoe de koloniale tijd nog altijd als een donkere schaduw boven de moslimgemeenschap hangt. De pijn en de woede over de Algerijnse onafhankelijkheidsstrijd is zelfs bij de jongste generatie nog voelbaar.”

In Scandinavië stoorde u zich aan de heersende dubbele moraal.

„In Denemarken bezocht ik Kurt Westergaard, de Deense cartoonist die permanent wordt beveiligd sinds hij twaalf jaar geleden op een verloren middag een tekening maakte van Mohammed en daarmee de hele moslimwereld in rep en roer bracht. Het was bijzonder om naast hem aan zijn keukentafel te zitten, met koffie en cake die zijn vrouw had gebakken. Ik bedacht hoe absurd het is dat Westergaard door het maken van één Mohammedcartoon de rest van zijn leven de deur niet meer uit kan. Ook voelde ik verontwaardiging over het feit dat veel weldenkende Europeanen zeggen dat de cartoonist dat aan zichzelf te danken heeft. Als iemand door extreemrechts bedreigd wordt en zijn huis niet meer uit kan, zullen we zoiets nooit zeggen.

Aan een ander soort goedpraterij stoorde ik mij in Zweden. Ik ontmoette een Syrische vluchteling die twee vrouwen heeft. De Zweedse hulpverleenster vergoelijkte dat enthousiast, maar in de ogen van de tweede vrouw van de Syriër las ik weinig wat die vrolijkheid rechtvaardigde. Ik ontmoette ook een 30-jarige Afghaan die integratielessen geeft. Hij was heel wat stelliger in zijn opvattingen over hoe Zweden met zijn nieuwkomers moet omgaan. Hij vond dat zijn nieuwe vaderland duidelijker moest maken dat voor iedereen in Zweden westerse regels gelden. Nieuwkomers in je land anders bejegenen dan je eigen bevolking heeft iets neerbuigends. Je zegt in feite dat mensen uit andere culturen nog niet volwassen zijn. Nog niet rijp voor onze regels.

Overigens vind je deze houding van streng voor jezelf zijn maar mild voor andere culturen ook op andere vlakken. Toen zwarten in Zuid-Afrika geen sportstadion in mochten, gingen we dat land boycotten. We zeiden niet dat de apartheid onderdeel was van de Zuid-Afrikaanse cultuur. Maar als vrouwen in Iran geen sportstadion in mogen, wijzen we wél naar hun cultuur en zeggen dat verandering uit de Iraniërs zelf moet komen.”

Hoe ziet u de toekomst van de islam in Europa?

„Lange tijd zagen wij westerlingen ons wereldbeeld als superieur. Andere culturen vonden we achtergebleven. Inmiddels dringt het besef steeds meer door dat onze kijk op de wereld voor veel mensen nooit vanzelfsprekend zal worden.

Op mijn reis ging ik van moslimwijk naar moslimwijk en waande me telkens in een parallel universum. Inmiddels ben ik weer een jaar thuis en merk dat ik me ook ik mijn woonplaats in België in een parallel universum bevindt. Mensen leven er in hun eigen kleine kring, ontmoeten en spreken nauwelijks mensen daarbuiten.

De vraag is hoe erg dit is, want deze situatie is historisch gezien allerminst nieuw. Er hoeft niets mis mee te zijn als de ene groep de ramadan wil vieren en de andere groep tegelijk op elk moment van de dag op straat een drankje of broodje wil kunnen nuttigen. Het wordt wel een probleem als individuen –aan beide kanten– het gevoel krijgen dat ze zichzelf niet meer kunnen zijn.”

Bent u bang voor waar dit op uitloopt?

„Eerder benieuwd. Toen ik halverwege de jaren 70 ging studeren, dacht ik dat het na het overlijden van de laatste kerkgaande ouderen gedaan was met religie in Europa. Nooit heb ik vermoed dat veertig jaar later schriftgeleerden opnieuw de politieke agenda zouden bepalen en er gesproken zou worden over zaken als halal voedsel en gescheiden zwemmen.”

Zijn er veel parallellen tussen christendom en islam?

„Ja, maar ook veel verschillen. Misstanden in het christendom ontstonden veelal doordat bisschoppen voor eigen gewin de oorspronkelijke boodschap verdraaiden. Je kon dat rechttrekken door naar de oorspronkelijke bronnen terug te keren. Door de Bergrede te herlezen, zeg maar. Bij de islam is het omgekeerd. Als je daar alle eeuwenlange tradities en commentaren terzijde schuift en de teksten letterlijk neemt, beginnen de problemen pas echt. Want er staat wel degelijk dat de ongelovige gedood moet worden. Problematisch is ook dat moslims de Koran zien als het letterlijke woord van God. Dat maakt vernieuwing zo moeilijk.”

In een interview in het Belgische dagblad De Morgen keerde u zich tegen Calvijn, een christen die teruggreep op de oorspronkelijke bronnen. Waarom?

„Ik verwees naar het Genève van de 16e eeuw. Calvijn verbood daar alle muziek en feesten. Plezier maken was uit den boze. Mannen werden gestraft als ze durfden te glimlachen tijdens de doop van hun kind. Ik zei tegen de journalist: „Schrap de naam Calvijn en het is alsof het over een salafistische gemeenschap gaat.”

Ik had net de roman ”Castellio tegen Calvijn” van de Joodse schrijver Stefan Zweig gelezen. Dat van het verbod op glimlachen tijdens de doop was misschien dichterlijke vrijheid van Zweig, maar de religieuze regels van Calvijn verboden natuurlijk wel dansen, drinken en kleurige kledij. Erg vrolijk moet het daar niet geweest zijn, in Genève.”

Hoe reageerden moslims op ”Allah in Europa”?

„In 2007 zond de Belgische televisie mijn tv-serie ”De weg naar Mekka” uit. Toen zat ik met moslims in tal van panels. Dat is nu heel anders. Er is een groot gebrek aan gemeenschappelijkheid. Moslims en niet-moslims spreken nauwelijks meer met elkaar. Mensen vragen me vaak of ik onderweg nooit bang was. Eén keer, zeg ik dan. Toen we met de auto door de beruchte Parijse avondspits reden.”

Islam en populisme gaan hand in hand

De reis van Jan Leyers bracht hem in Bosnië, Hongarije, Oostenrijk, Frankrijk, Groot-Brittannië, Denemarken, Zweden, Duitsland, Nederland en weer terug in zijn eigen land België. In al deze landen kreeg de islam de afgelopen decennia steeds meer voet aan de grond. Behalve in Bosnië ging dat hand in hand met de opmars van populistische partijen.

Hongarije

De Hongaarse bevolking zit niet te wachten op „islamitische indringers”, zei premier Viktor Orban eerder dit jaar. Mede daardoor bezorgde hij zijn Fidesz-partij enkele maanden later een klinkende verkiezingsoverwinning. Met 133 van de 199 zetels kreeg de partij de absolute meerderheid. In het circa 10 miljoen inwoners tellende land wonen weinig moslims, en dat wil de bevolking graag zo houden. De harde opstelling van Orban richting immigranten is een van de verklaringen voor zijn successen.

Oostenrijk

De Freiheitliche Partei Österreichs (FPÖ) bestaat sinds 1956. Op dit moment vormt de partij samen met de ÖVP de regering. Recent deed de coalitie van zich spreken toen ze zeven moskeeën sloot en aankondigde veertig imams uit te wijzen. De moskeeën en imams zouden gefinancierd worden door Turkije. Dat is verboden in Oostenrijk.

Frankrijk

Minder islam. Dat is een van de speerpunten van het Front National, dat sinds kort Rassemblement National heet. De partij bestaat al sinds 1972. Op dit moment heeft Rassemblement National 8 van de 577 zetels in het Franse parlement, de Assemblée Nationale. Dat de partij niet meer zetels bezet, komt door het kiesstelsel. Bij presidentsverkiezingen en Europese en regionale verkiezingen gooit de partij altijd hoge ogen.

Verenigd Koninkrijk

Bij de Britse Lagerhuisverkiezingen vorig jaar haalde de in 1993 opgerichte UK Independence Party (UKIP) geen enkele zetel. Maar bij de Europese verkiezingen van 2014 kreeg de UKIP ruim een kwart van het electoraat achter zich en werd daarmee de grootste. Een van de zaken die goed liggen bij de achterban van deze partij is islamkritiek. Zo wil UKIP-Europarlementariër George Batten moslims verplichten een document te ondertekenen waarin ze afstand nemen van moslimextremisme.

Denemarken

Afgelopen mei stemde het Deense parlement voor een wet die het dragen van een islamitische sluier in de publieke ruimte verbiedt. Sterk voorstander van dit verbod is de in 1995 opgerichte Deense Volkspartij (DF). De partij scoorde bij de jongste verkiezingen (2015) beter dan ooit. Met 37 van de 179 zetels werd ze de tweede grootste partij. De DF levert gedoogsteun aan de huidige regering. Eerder deed de partij dat van 2001 tot 2011.

Zweden

Volgende maand zijn er in Zweden verkiezingen. De verwachting is dat de partij Zweden Democraten, die in 2010 voor het eerst in het parlement kwam, in elk geval de tweede partij wordt en misschien zelfs de grootste. Fractievoorzitter Mattias Karlsson zei vorig jaar in de Volkskrant dat Zweden moslims te veel tegemoet is gekomen. „Dat moet afgelopen zijn. Hier gelden Zweedse regels.”

Duitsland

Alternative für Deutschland (AfD) bestaat sinds 2013. Bij de Bondsdagverkiezingen in dat jaar bleef de partij nog op nul zetels steken. Inmiddels heeft de partij er 94: bijna 13 procent van het electoraat. In 2016 stemde het congres van de AfD in grote meerderheid voor een manifest waarin stond dat de islam niet spoort met de Duitse grondwet en dat minaretten en boerka’s verboden moeten worden.

Nederland

Geert Wilders richtte in 2005 de Partij voor de Vrijheid (PVV) op. Het beste resultaat boekte de partij in 2010, toen ze 24 zetels behaalde. De PVV gedoogde vervolgens de coalitie van CDA en VVD. Nog geen twee jaar later trok de partij haar steun in. Op dit moment heeft de PVV twintig zetels en is daarmee de tweede grootste van het land. De partij wil alle moskeeën en islamitische scholen verbieden. Ook wil de PVV een verbod op de Koran.

België

Het Vlaams Belang heeft zijn wortels in de in 1977 opgerichte Vlaams Nationale Partij. In 1989 wierpen andere Belgische partijen een cordon sanitaire op tegen de partij, toen nog Vlaams Blok geheten. Tot op heden zaten Vlaams Belang of zijn voorgangers nooit in de regering. Nu heeft de islamkritische partij nog maar 3 zetels. Veel kiezers stapten over naar de Nieuw-Vlaamse Alliantie.