De Utrechtse hoogleraar arabistiek en islamologie Christian Lange schreef met ”Mohammed. Perspectieven op de profeet” een toegankelijk boek over de stichter van de islam. In zeven hoofdstukken biedt hij de lezer een inkijkje in hoe mensen Mohammed door de eeuwen heen zagen. Het boek besluit met een epiloog over de toekomstige perceptie van de islamitische profeet.

Veel schrijvers van boeken over belangrijke historische figuren beperken zich tot de feiten, stelt de islamoloog. Hij vindt dat een manco, want zo wordt onvoldoende duidelijk wat de betekenis van deze figuur is geweest voor de mensen die na diens dood zijn geboren. De auteur wil dat met zijn „receptiegeschiedenis van Mohammed door de tijd heen” wél doen. Daarom focust hij niet op de vraag wie Mohammed was, maar wat hij betekent.

De zeven hoofdstukken beschrijven „drie Mohammeds.” In de „historische Mohammed” (hoofdstuk een en twee) gaat het over wat er bekend is over de stichter van de islam en hoe betrouwbaar de bronnen zijn. De „Mohammed van de vroomheid” (hoofdstuk drie tot en met vijf) beschrijft hoe moslims hun eigen, vaak tegenstrijdige, portretten van Mohammed –wetgever, veldheer, verlosser– vormden. In de laatste twee hoofdstukken staat de „westerse Mohammed” centraal.

Fabels en ketterijen

In hoofdstuk zes voert Lange –overigens niet uitsluitend– christenen op. Over Maarten Luther schrijft hij dat de reformator zich sterk maakte voor een Koranvertaling in de volkstaal. Het stadsbestuur van Bazel keerde zich tegen het verschijnen ervan, sloot zelfs de uitgever op omdat het niet wilde dat de „fabels en ketterijen” verspreid zouden worden. Luther probeerde de raad op andere gedachten te brengen. In een brief beargumenteerde hij dat het juist goed was om de Koran breed onder de aandacht te brengen. Zo kon iedereen de leer van „de zoon van de duivel” goed begrijpen en weerleggen.

Godsdienstige twisten werden in die tijd scherp en beledigend gevoerd, weet de hoogleraar. Volgens hem namen ook andere reformatoren geen blad voor de mond. Zelfs de „zachtmoedige Melanchthon” zei dat Mohammed een straatrover en een vosje was en de Koran een tekst die vooral brute soldaten aanspreekt.

Toch waren in de ogen van de protestanten katholieken nóg erger, weet de auteur, met een verwijzing naar de leus ”liever Turks dan paaps”. „De paus is en bleef de antichrist. Toen in 1666 de Leidse filosoof en theoloog Cornelius Uythagius in zijn boek ”Anti-Christus Mahometes” beweerde dat niet de paus maar Mohammed de antichrist was, kwam hij daarmee onmiddellijk in de problemen met de gereformeerde kerk, alsmede met de universiteit en de schout van Leiden.”

Bewondering

Na de nederlaag van de Osmanen bij Wenen in 1683 veranderen de relaties tussen Europa en de islamitische wereld. De angst voor de islam neemt af. Auteurs gaan op een neutralere manier over Mohammed schrijven.

In de 19e eeuw was de Duitse dichter en filosoof Johann Wolfgang von Goethe lang niet de enige geleerde die Mohammed bewonderde en een fascinatie had voor de islamitische beschaving. Lange: „Het is aan het begin van de 21e eeuw amper voorstelbaar, maar honderd jaar geleden voelden Europese intellectuelen zich in groten getale aangetrokken door de islam. De islam had toen een populariteit in Europa die vergelijkbaar is met die van het boeddhisme van de jaren 70 in Californië.”

Na de val van het Osmaanse rijk en kalifaat in 1924 neemt het enthousiasme van het Europese publiek voor de islam en voor Mohammed af. Europeanen beschouwen de islamitische beschaving voortaan als achtergebleven en onaantrekkelijk. Als er later gastarbeiders komen, is er lange tijd nauwelijks aandacht voor hun religie.

Duivelsverzen

Pas in 1988 komt Mohammed in het Westen weer in beeld als Salman Rushdie zijn roman ”De duivelsverzen” publiceert. Wat Rushdie over de stichter van de islam te berde brengt, beschouwen moslims als uiterst krenkend. Velen gaan de straat op. Bij deze grootschalige protesten vallen slachtoffers. De auteur moet onderduiken. Tot op de dag van vandaag kan hij niet vrijelijk bewegen.

De Rushdie-affaire zorgde voor publiek debat over hoe Mohammed wel en niet beschreven en afgebeeld mag worden. De discussie laait van tijd tot tijd weer op – denk aan de Mohammedcartoons in 2005 en diverse publicaties van het Franse satirische tijdschrift Charlie Hebdo. Tot op heden is dit debat over het vrije woord onbeslist.

Lange herinnert de lezers eraan dat het recht op vrije meningsuiting niet absoluut is en komt met een „zinvolle middenpositie” in dit debat – overigens zonder erbij te zeggen dat het zíjn standpunt is. „Dit recht moet iedere keer opnieuw onderzocht en gedefinieerd worden. En in dit proces van grenzen opnieuw intekenen hebben de subjectieve bevindingen van moslims over hun Profeet wel degelijk een rol te spelen. Het zou in onze multiculturele samenleving verantwoordelijk zijn om deze te negeren.”

Voorrang

Het boek geeft een boeiend overzicht van de vele visies op de stichter van de islam. Ondanks het handzame formaat en beperkte aantal bladzijden bevat het veel en ook verrassende informatie. Aardig is dat tekst en beeld elkaar afwisselen, hoewel het jammer is dat afbeeldingen in zwart-wit zijn afgedrukt. In zijn bibliografie geeft Lange een uitgebreide bronnenverantwoording. De index achterin maakt het makkelijker om later nog eens wat terug te vinden.

”Mohammed. Perspectieven op de Profeet” besluit met de opmerking dat verschillende beelden van Mohammed ook in de toekomst om voorrang zullen strijden. Zeker is volgens de auteur dat hij voor moslims altijd een voorbeeld zal blijven. En voor niet-moslims is het de uitdaging om over alle clichés en vertekeningen van de stichter van de islam heen te stappen.

Wie de uitdaging wil aangaan, doet er goed aan het boek te kopen.

Boekgegevens

Mohammed. Perspectieven op de profeet, Christian Lange; uitg. AUP, Amsterdam, 2017; ISBN 978 94 629 8530 8; 166 blz.; € 14,99.