In Duitsland was 1968 een jaar van de protesten van met name studenten die in opstand kwamen tegen tradities, tegen de oorlog in Vietnam en tegen hun ouders, die zij massaal medeschuldig aan het nationaalsocialisme achtten.

Dit laatste thema kwam ook al voor 1968 aan de orde, zoals blijkt uit de roman ”Duell mit dem Schatten” van de Duitse auteur Siegfried Lenz. Hij beschrijft daarin het verhaal van een Duitse officier die zich in 1952 door zijn dochter naar Libië laat brengen, naar de plek waar hij een aantal Amerikaanse soldaten doodschoot en een gewonde collega achterliet. De roman gaat over de schuld van een vader die zijn dochter daarin probeert te betrekken. Lenz raakte daarmee overigens aan een thema dat van alle tijden is; dit heruitgegeven boek is een permanente spiegel.

Het is was juist die houding van ouderen die hun schuld op jongeren probeerden af te wentelen, waartegen de jongere generatie zich in Duitsland in toenemende mate ging verzetten. Verzet dat in 1968 ontvlamde.

Von Hodenberg schetst in ”Das andere Achtundsechzig” wat er zoal in 1968 plaatshad. De gebeurtenissen leidden er onder meer toe dat Duitse hoogleraren sindsdien geen toga’s meer dragen, want ook die traditie moest wijken. Tegelijk corrigeert Von Hodenberg het bestaande beeld van dit jaar. Volgens haar was er ook protest bij de ouderen en hadden de ouderen juist veel begrip voor de acties van de jongeren. Zo’n jaartal kan gemakkelijk leiden tot mythevorming, met beeldvorming die niet bij de feiten past, aldus Von Hodenberg.

1918

Dit jaar is het honderd jaar geleden dat er een einde kwam aan de Eerste Wereldoorlog. Over 1918 schreef de Duitse journalist Kersten Knipp het fascinerend boek ”Im Taumel”, waarin hij alle ontwikkelingen in dat jaar met elkaar in verband brengt. Veel stortte in dat jaar in, veel werd opgebouwd. Er ontstond een wijdverbreid optimisme, de verwachting dat er een eindeloze vrede zou komen en er sprake zou zijn van een permanente Europese harmonie. Het mocht en kon niet weer voorkomen dat bijvoorbeeld Franse en Duitse christenen elkaar zouden proberen te doden.

Knipp laat echter ook de stemmen horen van hen die het einde van de Eerste Wereldoorlog zagen als het begin van een wapenstilstand. Toen al waren er mensen die vreesden dat er geen reden tot optimisme was en dat de vernederende vredesbepalingen die Duitsland moest accepteren een voedingsbodem voor nieuwe ellende waren.

Twintig jaar na 1918 had de ”Anschluss” plaats. Dat was het moment waarop volgens Hitler Oostenrijk eindelijk weer thuiskwam, dat wil zeggen weer onderdeel van het Duitse rijk werd.

Het jaar 1938 was ook beslissend omdat de internationale gemeenschap het liet gebeuren dat een ander land werd geannexeerd. De Duitse schrijver Holger Schaeben beschrijft de twaalf maanden van 1938 door de ogen van een nazifotograaf en van een Joodse koopman. Wie ”Am Nachmittag kommt der Führer” nu leest, kan niet begrijpen hoe de ”Anschluss” kon plaatsvinden en waarom het verzet van andere landen, van kerken in en buiten Duitsland zo beperkt en machteloos was. De vraag kwam al lezend bij mij op of ik in 2018 ook wel voldoende zicht heb op wat er fout gaat en of ik wel voldoende mijn proteststem laat horen. Wat in 1938 gebeurde, kan zich immers ook in kleiner verband voordoen.

1521

Over bovengenoemde jaartallen is informatie te vinden in het grote overzicht van gepubliceerde en ongepubliceerde bronnen dat onder redactie van de Duitse historicus Winfried Baumgart verscheen. ”Quellenkunde zur Deutschen Geschichte der Neuzeit von 1500 bis zur Gegenwart” is een belangrijk, driedelig werk dat de weg wijst naar de documenten die kunnen helpen om verkeerde beeldvorming te corrigeren. In het eerste deel komt de kwestie-Luther aan de orde en wordt onder andere verwezen naar de archieven betreffende keizer Karel V. Daaruit blijkt dat men aan het keizerlijk hof al vroeg aanvoelde dat Luthers actie grote gevolgen zou kunnen hebben, maar dat men hem aanvankelijk ook wel zag als een bruikbare pion in de machtsstrijd met de paus.

Interessant zijn ook de stukken uit 1521, die over de rijksdag te Worms. Literatuurwetenschapper Joachim Knape stelt in ”1521. Martin Luthers rhetorischer Moment” zelfs dat niet zozeer 1517 als wel 1521 een ”Schicksalsjahr” was. Niet het bekendmaken van Luthers stellingen in Wittenberg, maar de ontmoeting die in april 1521 tussen keizer Karel en de monnik Maarten plaatshad, was volgens hem beslissend. Knape analyseert deze ontmoeting als retorisch hoogstandje van Luther en laat zien dat Luther heel goed wist wat hij deed en zei.

Het is niet het verhaal van de eenvoudige, maar gelovige monnik die zich teweerstelde tegenover de arglistige en boze keizer. Luther wist volgens Knape heel goed hoe hij het gesprek verbaal zou aanpakken; en datzelfde gold voor Karel V, die zich door zijn adviseurs goed had laten voorlichten.

Beslissend was het gesprek omdat Luther daar weigerde zijn uitspraken te herroepen, waardoor de breuk met Rome definitief werd en de politieke breuk in het rijk werd ingeluid.

Knape beschouwt deze ontmoeting ook als beslissend in die zin dat in Luthers houding in 1521 het begin ligt van maatschappelijk protest en politieke oppositie. Hij zou de basis hebben gelegd voor een samenleving waarin een pluraliteit aan visies getolereerd kan en moet worden. Luthers retoriek opende de weg voor een samenleving waarin we geroepen zijn naar de mening van de ander te luisteren en die serieus te nemen.

Een interessante benadering, die nieuw licht werpt op ”Schicksalsjahr” 1521 en die laat zien dat je met een houding van moed en van goed gekozen woorden ook als underdog heel wat kunt bereiken.

”Das andere Achtundsechzig. Gesellschaftsgeschichte einer Revolte”, Christina von Hodenberg; uitg. C. H. Beck, München; ISBN 978 3 406 71971 4; 250 blz.; 24,95; ”Duell mit dem Schatten”, Siefgried Lenz; uitg. Hoffmann und Campe, Hamburg; ISBN 978 3 455 40593 4; 380 blz.; € 42,-; ”Im Taumel. 1918 – Ein europäisches Schicksalsjahr”, Kersten Knipp; uitg. Theiss, Aalen; ISBN 978 3 8062 3665 1; 424 blz.; € 29,95; ”Am Nachmittag kommt der Führer. Schicksalsjahr 1938”, Holger Schaeben; uitg. Theiss, Aalen; ISBN 978 3 8062 3682 8; 320 blz.; € 29,95; ”1521. Martin Luthers rhetorischer Moment”, Joachim Knape; uitg. De Gruyter, Berlijn; ISBN 978 3 11 054549 4; 354 blz.; € 49,95; ”Quellenkunde zur Deutschen Geschichte der Neuzeit von 1500 bis zur Gegenwart”, Winfried Baumgart (red.); uitg. Ferdinand Schöningh, Paderborn; ISBN 978 3 506 78882 5; 3 delen, 2400 blz.; € 59,- per deel.