Wereldwijd ging de discussie in de afgelopen jaren vooral over overbevolking, maar in sommige landen is er recent ook meer aandacht gekomen voor de gevolgen van een vergrijzende bevolking, zoals in Japan.

Diverse instituten doen nu nader onderzoek en werken aan beleid dat hierop inspeelt. Een van die instituten is het Aziatisch Bevolkingsfonds, het secretariaat van de Japanse Parlementariërsfederatie voor Bevolking.

Hoewel dalende geboortecijfers geen nieuw fenomeen zijn, zag Japan zijn bevolking in de afgelopen jaren wel erg snel krimpen. Volgens cijfers van de Verenigde Naties werden in de jaren vijftig van de vorige eeuw elk jaar gemiddeld 2,75 kinderen geboren per vrouw. Dat is ruim boven de 2,1 die nodig is om de bevolking op lange termijn stabiel te houden. Momenteel ligt het geboortecijfer in Japan op 1,44, wat alleen al in de afgelopen vijf jaar leidde tot een bevolkingsafname van een miljoen mensen.

Zwakkere economie

Het Nationale Instituut voor Onderzoek naar Bevolking en Sociale Zekerheid becijferde dat, als deze trend doorzet, de Japanse bevolking krimpt van 126 miljoen nu tot 88 miljoen in 2065, en 51 miljoen in 2115. Doordat er minder kinderen en jongvolwassenen zijn, wordt een vicieuze cirkel in gang gezet: er wordt minder uitgegeven, waardoor de economie verzwakt. Daardoor kiezen mensen voor minder of helemaal geen kinderen, waardoor de economie nog verder verzwakt.

„Als het aantal 18-jarigen afneemt, moeten er universiteiten sluiten, wordt het aantal nieuwe academische posten beperkt, komen er minder onderzoekers en neemt de Japanse internationale concurrentiekracht af”, stellen onderzoekers van het instituut. Omdat de levensverwachting tegelijkertijd stijgt, maken ouderen inmiddels 27 procent van de Japanse bevolking uit. In de Verenigde Staten is dat bijvoorbeeld 15 procent. Dat betekent minder inkomsten en hoge uitgaven voor de overheid, minder geld voor pensioenen en sociale zekerheid en dus ook een zwakkere economie.

Yasuo Fukuda, voorzitter van de Aziatische Associatie voor Bevolking en Ontwikkeling en voormalig premier van Japan, merkte eerder op dat een krimpende bevolking niet per se een negatieve ontwikkeling is, maar dat de snelheid van het proces wel zorgen baart. „Het werkelijke probleem is een te snelle bevolkingsdaling, waardoor sociale systemen instabiel worden en niet meer in staat zijn te reageren op de problemen die ontstaan”, zei hij. „Dat maakt het voor jongeren moeilijker om zich een concreet beeld te vormen van hun toekomst.”

Verstedelijking

Als belangrijke oorzaak voor lagere geboortecijfers wordt vaak de verstedelijking genoemd, zegt het Aziatisch Bevolkingsfonds. Het geboortecijfer is in de stad doorgaans lager dan op het platteland. Dat komt vooral doordat het onderwijsniveau in steden hoger is en er meer gelijkheid bestaat tussen mannen en vrouwen. Zulke factoren hebben allemaal invloed op de houding van mensen ten opzichte van het krijgen van kinderen.

Japan is een van de meest verstedelijkte landen in de wereld. In 1950 woonde nog 53 procent van de bevolking in de stad, in 2014 was dat al 93 procent. Dorpen op het platteland verdwijnen in hoog tempo, doordat jongeren naar de steden trekken voor werk. De achterblijvende ouderen vertrekken uiteindelijk ook of overlijden.

Toch is de relatie tussen verstedelijking en geboortecijfers nog niet helemaal duidelijk, omdat de gegevens erover beperkt zijn en de context niet overal dezelfde is. Deskundigen wijzen ook op het gebrek aan kansen voor de jongeren in Japan.

Hoewel de werkloosheid lager dan 3 procent is, daalt het aantal beschikbare vaste banen. Daardoor stellen jonge mannen en vrouwen het krijgen van kinderen vaak uit.

Ongeveer 40 procent van het werk in Japan is tijdelijk of parttime en wordt niet goed betaald. Volgens het ministerie van Arbeid verdienen mensen die dit soort werk doen 53 procent minder dan hun collega’s met een vaste baan. Mannen, die meestal als kostwinner worden gezien, trouwen daardoor wellicht minder snel of stellen het krijgen van kinderen uit omdat ze onvoldoende financiële mogelijkheden hebben.

Overwerk

Ook de Japanse overwerkcultuur heeft vermoedelijk invloed op de lage geboortecijfers. Jongeren hebben vaak nauwelijks tijd voor een sociaal leven, soms zelfs niet om normaal te kunnen eten en slapen. Gevallen van ”karoshi”, ofwel ”dood door overwerk”, komen in het hele land voor.

De regering van premier Shinzo Abe werkt sinds een paar jaar aan concreet beleid. Ze wil onder meer het geboortecijfer in de aanloop naar 2025 verhogen naar 1,8. Gratis onderwijs, uitbreiding van kinderopvangmogelijkheden en vaderschapsverlof moeten het voor mensen eenvoudiger maken om kinderen op te voeden. Plaatselijke overheden organiseren bovendien dating-events.

Critici vinden dat de regering-Abe echter te weinig doet, vooral als het gaat om de hervorming van arbeid. „Meer kinderen, meer gelijkheid tussen mannen en vrouwen en een goede balans tussen werk en privé zijn belangrijk”, zegt Makoto Atoh van het Aziatisch Bevolkingsfonds. Hij wijst echter ook op de noodzaak om te investeren in de regio en lokale gemeenschappen nieuw leven in te blazen.

De auteur is deskundige op het gebied van mensenrechten en internationale betrekkingen en verbonden aan het hoofdkantoor van de Verenigde Naties in New York. Bron: IPS