Opmerkelijk is dat het daar begon met een afwijzing van beelden. Maar er trad een verandering in het denken op toen ook in Wittenberg een beeldenstorm plaatsvond, waardoor de Reformatie de indruk wekte een revolutie te zijn. Daarom vond Luther het belangrijker dat verkeerde beelden uit het hart verdwenen dan dat allerlei beelden uit de kerk werden gehaald. Volgens Wegmann liep deze discussie ten slotte uit op een acceptatie en zelfs bevordering van een gematigd gebruik van beelden.

Kunsthistoricus Joseph Leo Koerner, verbonden aan Harvard University, betrekt in zijn studie al het zichtbare in en om het kerkgebouw. Hij neemt zijn beginpunt in de Stadtkirche van Wittenberg, waar –in Luthers afwezigheid– een beeldenstorm begon en waar ’s werelds meest bezichtigde protestantse altaarschilderij van Lucas Cranach te zien is, en dat al eeuwenlang.

Koerner spreekt over een reformatie van het beeld. De boodschap dat het Woord het moet doen en dat het gaat om het geloof uit het gehoorde Woord betekent niet het einde van het beeld en van het zichtbare. Maar zij geeft een wel andere functie daarvan aan. Ook een preekstoel is zichtbare kunst en de kledij van de predikant is een uiting van zichtbaar geloof. Datzelfde geldt voor de architectuur van het kerkgebouw en de beker van het avondmaal. In die zin is, aldus Koerner, geloof ook in de reformatorische traditie zichtbaar te maken, zelfs wanneer er geen kruis, crucifix of heiligenbeeld te zien is.

Geloof propageren

Geloof is ook in andere zin zichtbaar te maken, namelijk niet als de boodschap van de Bijbel, maar als propaganda voor bepaalde geloofsstandpunten. De Duitse kunsthistorica Claudia Gerken beschrijft aan de hand van vele prachtige afbeeldingen hoe na het concilie van Trente in 1563 Italiaanse schilders de leerstukken van Trente, die tegen de Reformatie gericht waren, zichtbaar maakten. In een tijd waarin nog niet veel mensen lazen, waren beelden het middel bij uitstek om door te geven dat de kerk van Rome nog steeds gezond en krachtig was en dat er van verval geen sprake was.

In feite reageerden zij daarmee op de reformatorische propaganda die door het schilderwerk van mensen als Cranach juist wilde laten zien hoe Bijbels Luthers leer was. Aan de noordelijke kant van de Alpen werkte de zogeheten ”Meister von Meßkirch” aan dezelfde propaganda voor Rome. De schilder om wie het hier gaat kreeg deze naam omdat zijn eigenlijke naam niet bekend is. Wel is bekend dat hij leefde tussen 1510 en 1540 en dat hij in het zuidwesten van Duitsland leefde en werkte.

Bij uitgeverij Hirmer verscheen een prachtig boek met daarin een weergave en beschrijving van zijn schilderwerken. Indrukwekkende, veelkleurige en veelzeggende schilderijen die aan de beschouwer duidelijk maakten dat het maar het beste was om aan Rome trouw te blijven en aan de katholieke confessie vast te houden. Wie deze boeken zo doorneemt, krijgt enigszins een idee van hoeveel indruk deze vaak grote schilderijen op de kerkganger maakten en dat ze bij veel mensen hun eigenlijke doel bereikten.

Zie de Mens

Ook al begrijp ik die propagandaschilders en hun prachtige werken wel, toch is mij de kunst waarin een mens het Evangelie van Jezus Christus te zien krijgt liever. Zoals bijvoorbeeld in het werk van Hans Malers von Ulm (1480/88-1526/29). Hij werkte in de buurt van Innsbruck en zijn werk is nu te zien in het boek van Anna Moraht-Fromm. In opdracht schilderde hij portretten waarvan er lange tijd een te zien was op het bankbiljet van 500 Duitse Mark. Maar dat zullen niet veel mensen in handen hebben gehad en dit biljet is ook allang verdwenen.

Indrukwekkender is zijn religieuze kunst, zoals het schilderij waarop afgebeeld wordt hoe de kruisdragende Heiland onderweg bespot en geslagen wordt. Het schilderij hangt in Chicago, maar is in het boek van Moraht-Fromm van dichterbij te zien. Hoe sterk is hier in kleuren weergegeven dat, zoals Jesaja zegt, de Messias veracht was en dat wij Hem niet geacht hebben.

Die boodschap van de lijdende Knecht des Heeren is nog veel meer te zien in het enorme boek met bijna 800 pagina’s en in totaal 1000 afbeeldingen. Ook de schilderkunst die in Florence tot stand kwam en in de Alte Pinakothek in München te zien is, kreeg hierin een plek. Hoe knap wisten schilders de gelaatsuitdrukking van Christus op zo’n manier weer te geven dat het lijden niet alleen zichtbaar maar zelfs haast voelbaar wordt.

Geen wonder dat in die Pinakothek mensen op de bankjes plaatsnemen om die beelden op zich in te laten werken. Ik weet dat die kunst zonder het Woord niet te bevatten is en dat het er niet om gaat dat een mens onder de indruk raakt van de kunst, maar dat een hart onder de invloed van de Geest komt.

En toch zijn er talloze mensen die niet in de kerk komen, maar wel in een museum. Die geen Bijbel lezen, maar wel een van deze kunstboeken. En die zien zo te zeggen de lijdende Christus dan toch maar. Wie weet wat dat nog uitwerkt.

”Der sichtbare Glaube”, Susanne Wegmann; uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 154665 5; 370 blz.; € 99,-; ”Die Reformation des Bildes”, Joseph Leo Koerner; uitg. C. H. Beck, München; ISBN 978 3 406 71204 3; 498 blz.; € 39,95; ”Entstehung und Funktion von Heiligenbildern im nachtridentinischen Italien (1588-1622)”, Claudia Gerken; uitg. Imhof Verlag, Petersberg; ISBN 978 3 86568 837 8; 224 blz.; € 39,95; ”Der Meister von Meßkirch, Katholische Pracht in der Reformationszeit”, Elsbeth Wiemann (red.); uitg. Hirmer Verlag, München; ISBN 978 3 7774 2918 2; 384 blz.; € 45,-; ”Von einem der auszog… Das Werk Hans Malers von Ulm, Maler zu Schwaz”, Anna Moraht-Fromm; uitg. Thorbecke, Ostfildern; ISBN 978 3 7995 1167 4; 232 blz.; € 45,-; ”Florentiner Malerei- Alte Pinakothek”, Annette Hojer, Annette Kranz, Andrea Schumacher (red.); uitg. Deutscher Kunstverlag, Berlin; ISBN 978 34 220 7413 2; 774 blz.; € 78,-.