Immers, handgeschreven of getypte brieven en zelfs geprinte mails zijn bij uitstek bronnen voor historisch onderzoek. Brieven zijn persoonlijker en bevatten doorgaans informatie die in officiële stukken vaak niet te vinden is.

Neem de brieven met verslagen van de eerste reformatorische kerkvisitaties, waarover een bundel opstellen onder redactie van de Duitse historici Dagmar Blaha en Christopher Spehr verscheen. Dergelijke brieven vertellen dingen die in de officiële rapporten van de visitatie niet zijn terug te vinden, bijvoorbeeld over het gedrag van predikanten waarover soms wel in brieven werd gerept, maar waarover in de verslagen om verschillende redenen niet werd gerapporteerd.

Dit geldt overigens niet alleen voor de predikanten maar ook voor de politici van toen. Armin Kohnle en Manfred Rudersdorf, hoogleraren aan de universiteit van Leipzig, hebben het eerste deel van de brieven van Frederik de Wijze (1486-1525) en zijn opvolger Johan de Standvastige (1468-1532) uitgeven. Frederik was de vorst die Luther in bescherming nam en zijn brieven vertellen hoe hij dat deed – heel anders dan uit de officiële documenten naar voren komt. Zo weten wij uit de brieven dat Frederik de voortgang van de Reformatie zeer bevorderde. Tegelijkertijd bleef Frederik zo veel mogelijk uit de buurt van Luther, hoewel ze in Wittenberg in dezelfde straat woonden.

Zo leren ons juist de brieven hoe het kon dat Luther niet werd opgepakt ondanks het feit dat Frederik rooms-katholiek bleef en dus zowel reden als recht had om Luther gevangen te nemen.

Nazitijd

Als het om de tijd van het nationaalsocialisme gaat, is er nog een andere factor die de brieven zo belangrijk maakt. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn vele officiële documenten verloren gegaan. Bewaard gebleven brieven vullen deze lacune deels op. De theoloog Robert M. Zoske gebruikt voor zijn biografie van de Duitse verzetsheld Hans Scholl (1918-1943) behalve informatie uit verhoren, heel veel brieven. Op 22 februari was het 75 jaar geleden dat de jonge verzetstrijders Hans en zijn zus Sophie Scholl –oprichters van de verzetsgroep ”Die Weiße Rose”– door de nazi’s werden onthoofd.

De brieven die Hans schreef vertellen veel over zijn persoonlijk leven en daarmee ook over zijn motivatie om zich zo intens tegen het Hitlerregime te verzetten. De brieven zijn ontroerend maar ook inspirerend; en daarom is het van groot belang dat veel van de correspondentie bewaard is gebleven.

Vanuit brieven valt ook ander licht op de positie van uitgeverij De Gruyter. De Duitse historica Angelika Königseder heeft onderzocht hoe deze gerenommeerde uitgever zich in de tijd van het nationaalsocialisme heeft opgesteld. Veel van wat zij in de archieven aantrof zou bij het huidige e-mailverkeer niet terug te vinden zijn geweest. Dat zou gevolgen hebben gehad voor het beeld van deze uitgever, maar ook van vele andere instellingen en personen. Uit het onderzoek van Königseder blijkt dat De Gruyter geprobeerd heeft in de jaren 1933-1945 de academische normen te handhaven, dat wil zeggen dat de uitgever publiceerde wat wetenschappelijk verantwoord was, niet per se wat politiek gewenst was. Tegelijk was de afstand tussen uitgeverij en regime echter niet zo heel groot, en daar heeft De Gruyter wel van geprofiteerd. De stukken maken wel duidelijk hoe geweldig moeilijk het was om het bedrijf voort te zetten zonder een instrument van de nazi’s te worden.

Benedictus en Bultmann

Twee theologische grootheden: de een rooms-katholiek en de ander protestants; de een neemt de Schrift als norm en de ander neemt de Schrift de maat; en beiden hebben enorme invloed gehad. Paus Benedictus XVI (1927) was in veel opzichten bijzonder. Hij was een paus die meer theoloog was dan vele van zijn voorgangers, die met zijn Jezustrilogie ook protestanten wist te bereiken en die als paus aftrad, wat ook heel bijzonder is.

Zijn leven is beschreven in een omvangrijke biografie van de Italiaan Elio Guerriero, die jarenlang de begeleider van Joseph Ratzinger (de eigenlijke naam van Benedictus XVI) is geweest. Ook hier blijkt dat brieven ons dichter bij de mens Benedictus/Ratzinger brengen en dat maakt deze biografie zo bijzonder interessant. Ook wie confessioneel op een ander spoor dan dat van Rome zit, kan van deze paus veel leren over vroomheid, toewijding en theologische bezinning.

Dat laatste geldt ook voor de correspondentie die de bekende en beruchte Duitse nieuwtestamenticus Rudolf Bultmann (1884-1976) voerde met de theologen Götz Harbsmeier –een interessante, maar minder bekende hoogleraar– en Ernst Wolf. Het is onvoorstelbaar dat deze mensen in een tijd zonder computer de tijd vonden om zulke uitvoerige brieven te schrijven – maar misschien konden zij dat wel juist omdat er nog geen computer was en zij niet steeds hoefden te kijken of er alweer een mailtje binnenkwam waarop ze zo snel mogelijk dienden te reageren…

De brieven bevatten behalve bedankjes voor toegestuurde tabak –in oorlogstijd!– vooral veel theologische en kerkelijke thema’s. Dit zijn bepaald geen brieven die je zomaar even tussendoor schrijft! Mooi aan deze perfect bewaarde correspondentie is de zoektocht die de briefschrijvers gingen om antwoorden te vinden op de wezenlijke vragen met betrekking tot God, mens en wereld. Dit is ook stof voor mailtjes, maar wel stof om ook vandaag grondig over na te denken.

Ook met Bultmann hoef je het niet eens te zijn om van zijn inhoudsvolle brieven te leren. Wat dat betreft is het ook weer niet zo’n ramp dat de meeste mailtjes als in het niets verdwijnen.

”Reformation vor Ort. Zum Quellenwert von Visitationsprotokollen”, Dagmar Blaha/Christopher Spehr (red.); uitg. Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig; ISBN 978 3 374 04162 6; 286 blz.; € 48,-; ”Briefe und Akten zur Kirchenpolitik Friedrichs des Weisen und Johanns des Beständigen, 1513 bis 1532”, Armin Kohnle/Manfred Rudersdorf (red.); uitg. Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig; ISBN 978 3 374 04960 8; 566 blz.; € 84,-; ”Flamme sein! Hans Scholl und die Weiße Rose”, Robert M. Zoske; uitg. C. H. Beck, München; ISBN 978 3 406 70025 5; 370 blz.; € 26,95; ”Walter de Gruyter. Ein Wissenschaftsverlag im Nationalsozialismus”, Angelika Königseder; uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 154393 7; 321 blz.; € 59,-; ”Benedikt XVI. Die Biografie”, Elio Guerriero; uitg. Herder Verlag, Freiburg; ISBN 978 3 451 37832 4; 654 blz.; € 38,-; ”Rudolf Bultmann. Briefwechsel mit Götz Harbsmeier und Ernst Wolf, 1933-1976”, uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 154670 9; 812 blz.; € 139,-.