Mr. Peter Knook, die met zijn collega Schot een notariskantoor in het stadje Tholen bezit, adviseert regelmatig families over de verdeling van de nalatenschap. „De wet regelt de hoofdlijnen, maar laat nog wel wat vragen open. Bij geld ligt dat eenvoudig, maar hoe verdeel je de inboedel? Als drie mensen hetzelfde schilderij willen hebben, lukt dat natuurlijk niet. Er zijn geen wettelijke bepalingen hoe je in die gevallen moet handelen.”

Om zonder ruzies te kunnen verdelen is enige wijsheid nodig, meent hij. „Je moet elkaar wat gunnen. Hoewel ik als notaris geen exclusieve bevoegdheid heb, word ik wel gevraagd om mee te denken. Soms kun je bezittingen groeperen rondom een bepaalde waarde of voorstellen stukken tegen een bepaalde waarde over te nemen, maar dat is niet altijd mogelijk.”

In de praktijk komt hij niet vaak tegen dat families rollend over straat gaan. „Meestal komen ze er in onderling overleg wel uit. Als het niet goed gaat, is er meestal al sprake van spanningen, die niet direct met het verdelen van de erfenis te maken hebben.”

Ook op andere punten biedt de in 2003 gewijzigde wet niet altijd een oplossing. „De familie wordt vrijgelaten bij de keuze voor een executeur. Een ander belangrijk vraagstuk vormt de erfbelasting. Als je die vooraf doorrekent, kun je in een testament bepalingen opnemen waardoor soms aanzienlijke sommen worden bespaard.”

Samenwonen

Is er wel of geen testament? Dat is de eerste vraag voor hem wanneer hij wordt geraadpleegd door nabestaanden of bijvoorbeeld banken. Als dat niet het geval is, gaan de bezittingen automatisch over op de langstlevende. Kinderen krijgen alleen een vordering op hun erfdeel.

Knook heeft geen cijfers, maar al jaren is er sprake van een stijgend aantal testamenten. „Niet alleen bij ouderen, maar ook bij twintigers en dertigers. „Dat laatste heeft ook te maken met het groeiende aantal stellen dat ongehuwd samenwoont en een woning koopt. De samenleving wordt steeds complexer, ook als het gaat om de variëteit in samenlevingsvormen”, aldus de notaris, die is aangesloten bij de hervormde gemeente De Levensbron in Goes. „De hele maatschappij trekt langs. Dat is niet alleen in de Randstad, dat zie ik net zo goed op Tholen.”

Spanningen ziet hij vaak optreden als er sprake is van stiefoudersituaties. „Sommige kinderen delen wel mee, andere helemaal niet. Vaak weten ze dat vooraf niet.” Hij betreurt dat. „Het is daarom altijd goed om vooraf zaken op papier te zetten.”

Doodshemd

Ds. W. Silfhout, predikant in de Gereformeerde Gemeenten en sinds anderhalf jaar met emeritaat, onderschrijft die mening. „In ieder geval voor ouderen is het belangrijk om zaken met betrekking tot de nalatenschap tijdig te regelen en vast te leggen. Zeker als er al onenigheid binnen de familie voelbaar is. Dat kan door middel van een testament of een levenstestament. Er wordt, ook binnen onze gezindte, te weinig gesproken over het levenseinde. De aandacht gaat helaas steeds meer uit naar het hier en nu. Ik werd onlangs getroffen door een opmerking van iemand die in het RD vertelde dat zijn ouders bij hun trouwen een doodshemd in de kast hadden en dat boeren in die tijd eigenhandig planken zaagden van bomen voor hun doodskist. Bereid uw huis, zegt de Bijbel. Dat geldt natuurlijk boven alles als het gaat om het geestelijke. Maar het geldt vervolgens eveneens voor onze begrafenis en materiële zaken.”

Dat laatste hoeft niet per se in een testament te worden vastgelegd, geeft notaris Knook aan. „Het kan eenvoudig in bijvoorbeeld een brief. Maar al te vaak heb ik met kinderen te maken die niet weten hoe vader of moeder het precies gewild zou hebben. Zet je het echter wel in een testament, bespreek dat dan tijdens het leven. Je hebt die informatie direct na het overlijden nodig.”

In 2013 is in de wet ook een bepaling opgenomen dat het eigen vermogen meetelt voor de bijdrage van een zorginstelling. Knook: „In testamenten zie je nu bepalingen dat kinderen bij opname van een van de ouders delen van de erfenis mogen opeisen. Of dat ethisch verantwoord is? Het is natuurlijk een afweging van de betrokkenen zelf. Dat geldt ook voor legaten aan goede doelen. Ik adviseer weleens als er geen kinderen zijn om in die richting te denken. Het meeste wordt in de praktijk al tijdens het leven geschonken. Dat is de beste weg. Schenken kun je beter met een warme dan met een koude hand doen.”

Scherven

Ds. Silfhout vindt dat er sprake is van een bredere verantwoordelijkheid wanneer iemand veel bezittingen nalaat. „Dan mag je aan instellingen van barmhartigheid of zending en evangelisatie denken. In onze door welvaart getekende maatschappij hebben veel kinderen de bezittingen van de ouders lang niet altijd geheel nodig. Daar mogen kerkenraden mensen op wijzen als hen om advies wordt gevraagd, net als op de mogelijkheid van het maken van een (levens)testament.”

Regelmatig wordt aan kerkenraadsleden gevraagd om te bemiddelen bij ruzies als gevolg van onenigheid rond erfenissen. De emeritus predikant en vroegere jurist heeft maar één advies. „Het is geen zaak voor ambtsdragers. Houd je er verre van.” De emoties kunnen hoog oplopen als het om geld en goederen gaat. „Jaren geleden was er in een gezin getouwtrek over een duur servies dat deel uitmaakte van de nalatenschap. Het liep zo hoog op dat een van de kinderen het servies oppakte en met kracht op de grond smeet.” Glimlachend: „Dat waren scherven die bepaald geen geluk brachten.”

Uit ervaring weet hij dat ruzies over erfenissen niet heel vaak voorkomen. „Maar het gebeurt wel. Als de meningen botsen, gaat het meestal erg diep en komt men ook later niet meer tot elkaar. Dan kan het zover komen dat men niet meer op de begrafenis van vader of moeder aanwezig wenst te zijn. Of, zoals ik een keer heb meegemaakt, dat een van de kinderen achter een boom op de begraafplaats ging staan. Echt onverklaarbaar. Ik heb er geen enkel begrip voor.”

Mot en roest

Als hem om advies wordt gevraagd, is hij betrekkelijk snel klaar. „Onenigheid over erfenissen is geen zaak voor een dominee, ouderling of diaken. Gods Woord is er duidelijk in. In Lukas 12 vraagt iemand uit de schare aan de Heere Jezus aan zijn broeder op te leggen dat hij de erfenis met hem deelt. Jezus, maakt duidelijk dat dit niet Zijn opdracht is. In Mattheüs spreekt Hij er ook over: „Vergadert u geen schatten op de aarde, waar ze de mot en de roest verderft, en waar de dieven doorgraven en stelen, maar vergadert u schatten in den hemel, waar ze noch mot noch roest verderft, en waar de dieven niet doorgraven noch stelen.””

Ambtsdragers moeten volgens hem goed oppassen geen partij te worden. „Dat kan heel lastig zijn, zeker wanneer het gaat om familiezaken waarbij de ouderling of diaken zelf van nabij of wat verder weg betrokken is.”

Wel ligt er een taak voor het pastoraat. „De betrokkenen dienen erop gewezen te worden dat ze verkeerd bezig zijn als ze in onenigheid leven. Buigen en bukken, dat is onze opdracht. Matthew Henry merkt in dit verband op dat we niet koste wat het kost ons recht moeten zoeken, maar de vrede najagen.”

Hij ziet de soms slechte verhoudingen als een teken van de tijd. „De liefde van velen zal verkouden, dat zie je soms heel duidelijk. Het zicht op de eeuwigheid wordt verduisterd door het hier en nu.”

Familieruzie gaat in veel gevallen over geld

Geldzaken zijn een potentiële bron van onenigheid binnen families. Meer dan de helft van de Nederlanders heeft geen contact meer met een of meer familieleden. „Het verbroken contact is volgens driekwart van de deelnemers aan onze laatste peiling onherstelbaar. De belangrijkste reden voor het verbreken van contact met familie is ruzie over geld”, zegt mr. Lucienne van der Geld, directeur van Netwerk Notarissen. „We zien dat ruzies vaak ontstaan over erfenissen en het uitlenen van geld.”

De laatste peiling van de notarissen dateert van meer dan een jaar geleden. Aan het onderzoek deden meer dan 1300 personen mee. Vooral het contact tussen broers en zussen is verbroken, in 69 procent van de gevallen. Ook heeft een op de tien geen contact meer met de ouders. Geldzaken zijn een potentiële bron van onenigheid binnen een familie. Volgens Van der Geld kan een gelijke behandeling bij geldzaken binnen de familie veel problemen voorkomen. „Een gelijke behandeling van kinderen op financieel gebied voorkomt later ruzie. Als wij schenkingen vastleggen, is dat een belangrijk bespreekpunt met onze cliënten. Van de ondervraagden in de peiling is 84 procent van mening dat ouders hun kinderen op financieel gebied gelijk moeten behandelen. Maar in bijna een op de vijf families is die gelijke behandeling op financieel gebied er niet.”

Verbroken contact leidt vaak tot onterving van familieleden. Van de ondervraagden met een verbroken familiecontact geeft 57 procent aan dat zij iemand hebben onterfd of erover nadenken een familielid te onterven. Het onterven van een familielid loopt via een testament. De peiling bevestigt de notariële praktijk waarin vaker een broer of zus dan een kind wordt onterfd. „Bij ouders speelt bovendien nog het idee dat je kinderen niet kunt onterven. Dit heeft ermee te maken dat kinderen recht hebben op een legitieme portie. Dat is een minimumdeel van de erfenis van de ouders. Kinderen zijn wel te onterven maar ze kunnen altijd een beroep doen op dat minimumdeel.”

Geldkwesties zijn ook een belangrijke oorzaak om niet meer bij elkaar aan te schuiven tijdens bijvoorbeeld de kerstmaaltijd. In 2016 vierde meer dan een kwart (26 procent) van de Nederlanders geen Kerst met familie. In 2013 was dat nog 12 procent. Meer dan driekwart (76 procent) van de ondervraagden die geen contact meer hebben, zegt dat het contact niet meer te herstellen is maar is wel bereid de eerste stap te zetten om de strijdbijl te begraven. Het is gewaagd om tijdens familiebijeenkomsten te praten over geldkwesties. De monitor laat zien dat er juist over geld ruzie ontstaat (49 procent). Ook het uitlenen van geld draagt daar aan bij. Geld lenen van en aan familie is populair: bij een op de vier is er geld geleend of uitgeleend. Het gemiddelde bedrag dat geleend of uitgeleend is bedraagt 83.043 euro.

Tips

Voor de erflater

Er is (nog) geen testament: spreek eens met een deskundige, bijvoorbeeld een notaris, over de gevolgen van het erfrecht.

Er is wel een testament: bespreek dat inhoudelijk op hoofdlijnen met de familie als dat kan lijden.

Denk na over de uitvaart.

Voor de erfgenaam

Wees inschikkelijk. Met z’n allen hetzelfde willen hebben, lukt niet.