Honderd jaar geleden veranderde de geschiedenis van Europa radicaal. Het woord ”dageraad” in de titel verwijst naar de verwachtingen die de 23 mensen koesterden die in Schönpflugs boek aan het woord komen.

Op 11 november 1918 eindigt de Eerste Wereldoorlog met de ondertekening van het wapenstilstandsakkoord tussen Duitsland en Frankrijk. De Franse opperbevelhebber Ferdinand Foch bepaalt de agenda. Terwijl het Duitse Rijk in de persoon van minister Matthias Erzberger de vernederende voorwaarden van het akkoord in het Franse Compiègne moet accepteren, heeft keizer Wilhelm de Tweede zijn land al verlaten.

Duitsland is in rep en roer. In Kiel en Wilhelmshaven zijn de matrozen van de Duitse oorlogsvloot in opstand gekomen. Extreme emoties beheersen de Duitse bevolking. Velen, zoals de schilder Georg Grosz en aanvankelijk ook de beeldhouwster Käthe Kollwitz, verlangen naar radicale veranderingen en zien heil in de revolutie. Anderen hunkeren terug naar de orde van het oude keizerrijk en proberen Duitsland vanaf 1919 te herbewapenen, in weerwil van de bepalingen in het Verdrag van Versailles.

Een regering met gezag ontbreekt in Duitsland. Communisten en nationalisten rollen vechtend over straat en tegenstanders worden vermoord, zoals dat gebeurt met Erzberger in 1921. De moordenaars beschouwen Erzberger als degene die Duitsland had uitgeleverd aan de wraak van ”aartsvijand” Frankrijk.

Getuigenverslagen

Dit caleidoscopische boek volgt 23 getuigen van deze verwarrende jaren rond 1918 door uit hun brieven, dagboeken of memoires te citeren en via kleine hoofdstukken de tijd telkens een stukje op te schuiven. Verwarring en wanhoop, maar ook verwachting en hoop beheersen de geesten.

Walter Gropius vertegenwoordigt de hoop. Deze grote architect, die vier jaar lang soldaat aan het front was, ontplooit zijn ideeën over vernieuwing van de bouwkunst in het ”Bauhaus”-project in Weimar. Kroonprins Wilhelm van Pruisen verlangt naar vroeger en wacht noodgedwongen in de pastorie van het Nederlandse eiland Wieringen zijn terugkeer naar Duitsland af.

Rudolf Höss, later de commandant van het concentratiekamp Auschwitz, beleeft de oorlog in Palestina, waar Duitsland samen met Turkije tegen Engeland vecht. Höss is een getuige van de geschiedenis die radicaliseert en het nationaalsocialisme zal omarmen.

De Franse journaliste Louise Weiss is vanaf deze dramatische jaren een vurig pleitbezorger van een verenigd Europa. Zij werd na een leven vol opoffering erevoorzitter van het Europees Parlement. Het Parlement in Straatsburg draagt haar naam. De Engelse schrijfster Virginia Woolf daarentegen barricadeert haar persoonlijk leven tegen storingen van buitenaf.

Het accent van dit boek ligt op de materiële en geestelijke toestand van Duitsland na november 1918. Schönpflug wil met zijn boek echter ook de ontwikkelingen die de Eerste Wereldoorlog op andere plaatsen in de wereld teweegbracht zichtbaar maken.

Het kan ook om ontwikkelingen gaan die indirect verband hielden met de oorlog in Europa. Thomas E. Lawrence ”of Arabia” is ondenkbaar zonder het door die tijd aangemoedigde streven van de Arabische bevolking naar zelfstandigheid. Behalve Lawrence komen onder anderen de Ierse verzetstrijder Terence MacSwiney, de geweldloze revolutionair Gandhi, de zwarte Amerikaanse oorlogsheld Alvin C. York en de in Frankrijk wonende Vietnamees Nguyen Tat Thanh in beeld. Laatstgenoemde is beter bekend als Ho Chi Minh.

Veranderend beeld

Een caleidoscoop is een spiegelende koker die als gevolg van een kleine schudbeweging telkens een nieuw fascinerend patroon laat zien. In Schönpflugs boek zorgt de beweging van de tijd eveneens voor een veranderend beeld van de opvattingen over mens en geschiedenis. Om de samenhang van de delen meer profiel te geven, heeft de auteur hoofdstukken afgebakend zoals: ”Het begin van het einde”, ”Een dag een uur”, ”Revoluties” en ”Droomland”.

De keuze van de hier verzamelde persoonlijke levensgeschiedenissen is niet willekeurig en toch vatbaar voor kritiek. Die kritiek is afhankelijk van de eisen die de lezer aan historische beschouwingen stelt. Wanneer informatie over de kerkelijke ontwikkelingen in Duitsland na 1919 of de ontwikkelingen binnen het zionisme na Theodor Herzl tot die eisen behoren, stelt deze verzameling teleur.

Datzelfde geldt voor de kunststromingen die na 1918 dominant zijn. Thomas Mann wordt node gemist met zijn antidemocratische opvattingen van destijds, terwijl de bladzijden over de ijdele Alma Mahler-Werfel achterwege hadden kunnen blijven.

”1918. Het jaar van de dageraad” boeit van a tot z. Een belangrijk inzicht van deze verzameling persoonlijke levensdocumenten is dat de mens, ondanks alle benarde omstandigheden waarin hij of zij verkeert, een keuze ten goede kan maken en niet aan het gebral van politieke heethoofden overgeleverd is. De documenten prikkelen de nieuwsgierigheid en maken het interessant om je als lezer nader in het leven van bijvoorbeeld Louise Weiss of Virginia Woolf te verdiepen.

Boekgegevens

1918. Het jaar van de dageraad, Daniel Schönpflug (vertaald door W. Hansen); uitg. De Bezige Bij, Amsterdam, 2017; ISBN 978 90 234 4949 2; 317 blz.; € 24,99.