En dat terwijl het boek de wereld zo veranderd heeft. Zo ongeveer luidt tenminste de titel van de biografie die de Duitse historicus Klaus-Rüdiger Mai schreef over Johannes Gutenberg, de man die vrij algemeen wordt gezien als de uitvinder van de boekdrukkunst. Nu is Mai wel zo eerlijk om te zeggen dat het Gutenberg niet ging om het boek en ook niet om het doorgeven van kennis. Hij wilde gewoon de nieuwste technieken uitproberen. Maar omdat Gutenberg voor zijn druktechniek gebruikmaakte van de wijze waarop druiven tot wijn werden geperst, kwam via hem de wijsheid uit de kan toch weer in de man – om dat gezegde zo maar eens te gebruiken.

Prof. Ulrich Schneider, directeur van de universiteitsbibliotheek Leipzig, laat in zijn rijk geïllustreerde boek ”Textkünste” zien tot welke prachtige producties Gutenbergs uitvinding voerde. Echt een heel mooi boek voor een wel heel aantrekkelijke prijs. Belangrijker dan de prijs is echter hoe Schneider beschrijft wat de invloed van het boek is geweest, en hoe de vorm van het blad, het plaatsen van de tekst met in de marge ruimte voor kanttekeningen en het nummeren van pagina’s ons denken de eeuwen door heeft beïnvloed. Daar sta je niet zo bij stil als je een boek aan het lezen bent, maar het blijkt van belang hoe de woorden op een bladzijde zijn geplaatst en hoe de pagina’s in het boek zijn opgenomen.

Mai en Schneider leggen beiden de verbinding tussen de mediarevolutie die het boek in de vroegmoderne tijd teweegbracht en de digitale revolutie van vandaag. Zij willen ons bewust maken van het effect dat digitaal lezen heeft op de manier waarop mensen denken.

Wederkomst

Nu snap ik ook wel dat digitaal lezen handig kan zijn, maar een mens mist toch ook heel veel zonder een gewoon tastbaar, zichtbaar en doorbladerbaar boek. Neem nou het schitterende werk van Scot McKendrick en Kathleen Doyle (beiden verbonden aan British Library in Londen) waarin de mooiste middeleeuwse Bijbels worden gepresenteerd. Je moet er toch niet aan denken dat zo’n boek alleen in digitale vorm zou bestaan.

Getoond en beschreven worden handschriften die zorgvuldig geschreven werden en even zorgvol van illustraties werden voorzien – en dat alles met de hand. Uit deze werken spreekt groot respect voor de Bijbel als Woord van God, maar het waren natuurlijk ook uitgaven die als kunstwerk waren bedoeld. De vele en veelkleurige illustraties brachten voor de toenmalige gebruikers de inhoud dichterbij, zoals dat in later tijden ook via kinderbijbels gebeurde. Daardoor werden ook de inhoud en betekenis van bijvoorbeeld het boek Openbaring een stuk duidelijker.

Uit ”Visionen der Endzeit” van de Duitse kunsthistorici David en Ulrike Ganz blijkt dat er in de middeleeuwen zelfs een voorkeur bestond voor het illustreren van de visioenen uit het laatste Bijbelboek. Dat had volgens de auteurs alles te maken met de angst voor en de verwachting van het wereldeinde.

Dergelijke op zich prachtige boeken met hun veelzeggende afbeeldingen maken echter ook duidelijk dat de wederkomst van Christus meer met grote angst dan met groot verlangen werd tegemoet gezien. Wie de mensen alleen angstaanjagende plaatjes toont en hun niet de rustgevende tekst van het Evangelie laat lezen, richt geestelijk en kerkelijk heel wat onheil aan.

Kennis

De belangrijkste functie van boeken is derhalve niet plaatjes te laten zien maar het weer- en doorgeven van inhoud. De Duitse historicus Jan-Hendryk de Boer laat juist deze rol van het boek zien in zijn grote studie ”Die Gelehrtenwelt ordnen”, over de geleerdenwereld van de vijftiende en zestiende eeuw. De humanisten gebruikten het boek niet alleen als intellectueel communicatiemiddel maar ook als instrument om kennis te ordenen en te bewaren.

Wat dit aspect betreft is De Boers studie belangrijk voor de huidige bezinning. Wordt het ordenen van kennis moeilijker of gemakkelijker wanneer het digitaal gebeurt? Of behoudt men juist het overzicht wanneer dat in de klassieke vorm van het boek wordt gedaan? Wat het antwoord op deze vragen ook moge zijn, het boek van De Boer laat wel zien dat er in de vijftiende en zestiende eeuw veel kennis werd opgedaan en gedeeld.

Een andere vraag is of kennis in gedrukte vorm beter bewaard blijft. Digitaal kan er veel meer kennis worden opgeslagen, maar is die digitale kennis wel zo goed en evenwichtig beschikbaar? Bibliotheken lijken e-books prettig te vinden omdat ze weinig ruimte in beslag nemen en wellicht ook minder werk opleveren. Wie de moderne bibliotheek vergelijkt met de bibliotheek van de Marktkirche in het plaatsje Goslar in de Harz, kan zich dat ook wel voorstellen.

Onder redactie van de Duitse theoloog Helmut Liersch verscheen een rijk geïllustreerd boek over deze vrij onbekende verzameling met veel werken uit de tijd van de Reformatie. Het is een boek voor liefhebbers van boeken en boekgeschiedenis, maar onderstreept wel de waarheid van De Boers boek. In de oude bibliotheek van Goslar zijn geen digigeluidjes van laptops en printers te horen. Het is een plek waar een mens zich afgezonderd van alle drukte kan verdiepen in wat theologen en filosofen in de loop der eeuwen gezegd en geschreven hebben.

Misschien kan dat in een digitale omgeving met e-literatuur ook wel. Ik kan het in ieder geval niet.

”Gutenberg. Der Mann, der die Welt veränderte”, Klaus-Rüdiger Mai; uitg. Ullstein Verlag, Berlijn; ISBN 978 3 549 07467 1; 384 blz.; € 28,-; ”Textkünste. Buchrevolution um 1500”, Ulrich Johannes Schneider; uitg. Verlag Philipp von Zabern, Darmstadt; ISBN 978 3 8053 5027 3; 224 blz.; 300 afbeeldingen, € 19,95; ”Heilige Pracht, Die schönsten Bibeln des Mittelalters”, Scot McKendrick & Kathleen Doyle; uitg. Theiss Verlag, Stuttgart; ISBN 978 3 8062 3617 0; 336 blz.; € 59,95; ”Visionen der Endzeit. Die Apokalypse in der mittelalterlichen Buchkunst”, David und Ulrike Ganz; uitg. Philipp von Zabern Verlag, Darmstadt; ISBN 978 3 8053 5042 6; 160 blz.; € 49,95; ”Die Gelehrtenwelt ordnen. Zur Genese des hegemonialen Humanismus um 1500”, Jan-Hendryk de Boer; uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 155421 6; 672 blz.; € 129,-; ”Marktkirchen-Bibliothek Goslar. Beiträge zur Erforschung der reformationszeitlichen Sammlung”, Helmut Liersch (red.), uitg. Schnell+Steiner, Regensburg; ISBN 978 3 7954 3032 0; 304 blz.; € 29,95.