Millennia gaan voorbij en koninkrijken vallen, tronen brokkelen af en partijen veranderen, „maar de kerk van Christus staat op het bloed van martelaren en blijft staan tot de tweede glorieuze komst van de Heere”, sprak metropoliet Nicolaas in 2007 tijdens de inwijdingsdienst van de Sint-Michaëlskathedraal in Izjevsk, hoofdstad van de autonome deelrepubliek Oedmoertië. Vier jaar daarvoor was met de bouw van de nieuwe kathedraal in de Russische stad begonnen. Met enkele jaren vertraging, vanwege de economische crisis in Rusland, werd de kerk in 2007 voltooid. „Dit is de parel van Oedmoertië en Rusland”, zei president Volkov trots toen de kathedraal werd ingewijd.

De Sint-Michaëlskathedraal werd in 1937 na een beslissing van de communistische regering afgebroken. Religie was immers „opium voor het volk.” De bakstenen van de kerk werden bijna als uiting van spot gebruikt voor de bouw van een medisch instituut. De aartsbisschop die toentertijd diende, werd door de Sovjets vermoord omdat hij het orthodoxe bedehuis had geprobeerd te redden van plunderingen. Het was het einde van de kathedraal in Izjevsk.

Dat er sinds 2007 weer een heilige Michaëlkathedraal in de stad staat, is illustratief voor wat in heel Rusland gebeurt. Het is in het voormalige communistische land weer in om naar de kerk te gaan. Elke week worden er zo’n twintig kerken geopend of heropend. Religie is terug in het publieke leven. De christelijke tradities worden de bevolking weer met de paplepel ingegoten. Ook de Russische president Vladimir Poetin zorgt ervoor dat het Russisch-orthodoxe geloof weer helemaal op de kaart staat.

Cijfers

De voorzitter van het departement van externe kerkrelaties van de Russisch-Orthodoxe Kerk, metropoliet Hilarion, zei september vorig jaar op een internationale conferentie in Libanon dat de kerk bezig is met een opmars. „Dertig jaar geleden had onze kerk zo’n 6000 parochies, vandaag de dag hebben we er 36.000. Reken maar uit: drie kerken per dag. Waar in de wereld vind je zo’n groei? Mensen blijven komen, we blijven parochies openen. Als je wilt dat het christendom de toekomst heeft, kom dan naar ons en kijk hoe wij leven.”

De cijfers van de metropoliet slaan niet alleen op kerken in Rusland, maar ook op die in Oekraïne, Kazachstan en andere voormalige Sovjetstaten. De voornaamste oorzaak van de groei is dat kerken weer opengaan: ze worden opnieuw ingewijd nadat ze tijdens de Sovjet-Unie door de communisten waren gesloten. Het is niet vreemd dat er na een periode van vervolging een periode van vrijheid aanbreekt waarin kerken worden herbouwd.

De toegenomen vrijheid is echter niet de enige oorzaak van groei. Kerken worden niet gebouwd als monumenten voor architectuur of kunst; ze zijn er voor de mensen, aldus metropoliet Hilarion: „We bouwen geen kerken voor de indrukwekkende cijfers, maar omdat de mensen ze willen. We moeten niet vergeten dat de bouw en renovatie van de meeste kerken gefinancierd is door de getrouwen, van gewone mensen tot grote ondernemers.”

Toch profiteert de kerk ten volle van haar positie. Ze is als het ware de opvolger van de Communistische Partij. In plaats van monumenten en standbeelden voor helden van de Russische Revolutie zoals Vladimir Lenin en Karl Marx staan er nu vele kerken, kloosters en theologische universiteiten, die aan het volk de macht van de kerk demonstreren. Het orthodoxe geloof heeft op dat gebied veel weg van het communisme. Dat zei Poetin onlangs ook: „Lenin ligt in het mausoleum. Op welke manier verschilt dat van de relikwieën en iconen in de kerk?”

Vaderland

Russen zijn op zoek naar hun identiteit in het postcommunistische tijdperk. Onder de overheersing door de Sovjets werd het geloof wreed onderdrukt, maar de huidige maatschappij lijkt niet zonder geloof te kunnen. Niet alleen op scholen; ook op universiteiten is de orthodoxie aan een opmars bezig. Steeds vaker studeren jonge mensen theologie. In het leger vindt men ook steeds vaker veldpredikers.

Rusland is al sinds mensenheugenis christelijk, en daarom zal geen enkele Rus ontkennen dat hij orthodox is. In het immense land zijn religie en etniciteit nauw met elkaar verbonden. Het telt enorm veel bevolkingsgroepen, en elk volk heeft zijn eigen geloof. Iemand die de Russische etniciteit heeft, is in Rusland per definitie Russisch-orthodox. Maar aan de andere kant: joden en moslims zijn dus geen Russen.

Dat wil niet zeggen dat het geloof ver doordringt in de levens van de gewone burger, het verandert gedrag niet. Religie is in Rusland meer iets nationalistisch dan echt een geloof. Er wordt nauwelijks gevast en alleen met Kerst gaat men naar de kerk. Religie is een symbool, een identiteit. Meer niet.

Staatsgodsdienst

De afgelopen jaren vervaagden de scheidslijnen tussen de overheid in het Kremlin en de leiding van de Russisch-Orthodoxe Kerk steeds meer. President Poetin en patriarch Kirill van Moskou en heel Rusland zijn twee handen op één buik. Zo’n driekwart van de Russische bevolking voelt zich ‘cultureel’ orthodox. Poetin steunt de Russisch-Orthodoxe Kerk dan ook openlijk. Hij woont openingen bij van nieuwe kerken, bezoekt diensten als er feestdagen zijn. Het wordt allemaal op televisie uitgezonden. Dat valt bij het merendeel van de bevolking in goede aarde.

Niet iedereen is echter tevreden over de toenemende invloed van de Orthodoxe Kerk op de maatschappij en overheid. De keerzijde van de stijgende populariteit van de kerk in Rusland is namelijk de toenemende vervolging van aanhangers van andere religies: islam, jodendom en boeddhisme.

Critici waarschuwen dat als de overheid zich gaat mengen in religie, de godsdienstvrijheid langzaam maar zeker achteruitgaat: Rusland is dan niet langer een seculiere maatschappij. „Alles wat gebeurt, gaat in tegen de seculiere grondwet”, aldus mensenrechtenactivist Lev Levinson. „Geen enkele religie mag een staatsreligie zijn.” Toch lijkt het die kant wel op te gaan.

Protest

In de belangrijkste kathedraal van Moskou protesteerde vijf jaar geleden een vrouwelijke punkband, Pussy Riot, tegen de groeiende banden tussen de regering en de kerk. Steeds luider klinkt de roep om een scheiding van kerk en staat. Poetin en patriarch Kirill dragen volgens velen bij aan een conservatieve samenleving die intolerant is tegenover andersdenkenden.

De Orthodoxe Kerk is machtig. Tegelijkertijd staat ze onder controle van het Kremlin. De kerk heeft een eigen tv-zender, die vooral kritisch is over westerse liberale waarden, die totaal niet samengaan met de orthodoxe ideologie. De zender bereikt zo’n 70 procent van de bevolking. Daarnaast probeert de kerk via internet haar invloed uit te breiden, in de vorm van een internetfilter. Het is natuurlijk dubieus welke sites worden weggefilterd.

Gelijkheid was het ideaal van de communisten. Nu de kerk haar positie in de samenleving weer verstevigt, worden geestelijken weer deel van de aristocratie, de rijke bovenlaag. De kerk staat onder controle van het Kremlin, en Poetin maakt handig gebruik van de populariteit in de Russische Kerk.

Dit is het eerste deel van een tweeluik over de Russisch-Orthodoxe Kerk in de Russische samenleving. Dinsdag deel 2.

Patriarch Kirill: KGB-agent en steenrijke tabakshandelaar

Hoofd van de Russisch-Orthodoxe Kerk is patriarch Kirill. Kirill Gundjajev werd in 2009 verkozen tot patriarch van Moskou en heel Rusland.

Kirill had een indrukwekkend cv. Hij studeerde aan de Theologische Academie in Leningrad, werd later hoogleraar en rector, spreekt drie talen en staat in nauw contact met de politieke leiders van het land. Vanaf eind jaren tachtig was Gundjajev voorzitter van het departement van externe kerkrelaties en een permanent lid van de heilige synode.

De verkiezing van Gundjajev tot patriarch was echter niet onomstreden. Volgens Sovjetarchieven is hij een voormalig KGB-agent, al heeft hij dit zelf nooit bevestigd. Het verklaart wel waarom hij na de val van de Sovjet-Unie zo snel zo machtig kon worden. Zijn relatie met president Poetin is bijzonder goed. De kerkleider noemde Poetin ooit „een wonder van God.”

Patriarch Kirill is onder andere beschuldigd van illegale tabakshandel, waardoor hij erg rijk zou zijn geworden. Ooit werd hij gefotografeerd met een peperduur horloge. De Russisch-Orthodoxe Kerk voerde een klein wondertje uit: het horloge verdween van de foto’s. Geruchten gaan ook dat de leider van de Russische Kerk een eigen villa heeft, een jacht en een skiresort in de Zwitserse bergen.

Critici, onder wie oppositieleider Aleksej Navalni, bekritiseren de Russisch-Orthodoxe Kerk en bestempelen patriarch Kirill als „onbetrouwbaar en hypocriet.”

De Russische patriarch is intussen zeer conservatief en een uitgesproken tegenstander van „westerse liberale normen en waarden.” Regelmatig bekritiseert hij de door het Westen bedachte mensenrechten als „dictatoriaal het recht op gokken, euthanasie en homoseksualiteit opleggen.” Op het moment dat mensenrechten ingaan tegen de waarden van het vaderland is dat een onwenselijke situatie, aldus Kirill.