Het verschil tussen de oom en zijn neef is groot. Franz von Papen heeft de geschiedenisboeken gehaald als de man die president Hindenburg ertoe aanzette Hitler aan te stellen als rijkskanselier. Weliswaar niet uit enthousiasme jegens de nazistische ideologie, maar uit hoop dat Hitler hierdoor in het gareel kon worden gehouden. De geschiedenis heeft uitgewezen dat dit een naïeve gedachte was.

Zijn jonge neef Felix was in zijn jeugdjaren een jaar lid van de Nationaal-Socialistische Duitse Arbeiderspartij (NSDAP), maar ontdekte al snel de duistere kant van Hitler-Duitsland. Vroeg in de jaren 30 moest hij zijn mondelinge verzet hiertegen bekopen met maandenlange gevangenschap in het concentratiekamp van Oranienburg. Na zijn vrijlating in 1938 schreef hij zijn ervaringen op in het nu opnieuw uitgegeven boekje ”Een Von Papen spreekt”.

Geweld

Als één ding duidelijk wordt uit dit geschrift is het dat de nazi’s al snel na de machtsovername in 1933 met tomeloos geweld politieke weerstand probeerden te onderdrukken. Dit geweld uit zich niet alleen tegen Joden, maar ook richting communisten en potentiële tegenstanders. De gruwelen waarmee de SA, de Sturmabteilung oftewel Hitlers knokploegen, hun gevangenen martelden, worden door Felix von Papen tot in detail beschreven.

Terecht vraagt Von Papen zich daarbij af hoe het mogelijk is dat een systeem dat uitgaat van de superioriteit van het Germaanse ras tot zulke onmenselijke handelingen in staat is.

Onbewust houdt de beschrijving van zijn gevangenschap de lezer ook een spiegel voor. Verschillende mensen komen naar voren die heel verschillend handelen. Identificeren wij ons met de majoor die aanbiedt de lijfstraf van Von Papen op zich te nemen omdat zijn conditie beter is? Het is een lichtpuntje in een gitzwart verhaal. De mens neigt echter eerder naar het gedrag van de medegevangenen die vol leedvermaak toekijken hoe Von Papen dwangarbeid verricht, blij als ze zijn dat zijzelf de dans ontspringen.

Verzet en verandering

Dat het boekje opnieuw is uitgegeven is te danken aan de dochter van Felix von Papen, Vicky van Asch van Wijk. In een bijgevoegd interview geeft zij aan dat de tijd rijp is om anderen –in het bijzonder ook jongeren– te laten zien hoe maatschappelijke systemen mensen in hun greep kunnen krijgen en hoe belangrijk het is je dat te realiseren om je vervolgens daartegen af te kunnen zetten. Aan dat doel beantwoordt dit boekje ruimschoots.

Toch blijven veel vragen onbeantwoord. Zo is Felix er nooit achtergekomen waarom hij precies vastgehouden werd. Ondanks pogingen dit te weten te komen, blijft het een mysterie. Ook de vraag waarom oom Franz nooit een poging heeft ondernomen zijn neefje vrij te krijgen, blijft onbeantwoord. Felix von Papen moest zijn verzet tegen nazi-Duitsland met de dood bekopen. Na even in vrijheid in Amsterdam te hebben gewoond, overleed hij op 7 april 1945 in Kamp Buchenwald.

Boekgegevens

”Een Von Papen spreekt”, Felix von Papen; uitg. Prometheus, Amsterdam, 2017; ISBN 978 90 446 3416 7; 112 blz.; € 18,99.