Muziek heeft effect op het gemoed en is ook een middel om er uiting aan te geven. Kerkvader Augustinus heeft over de muziek een apart boek geschreven waarin hij aan het einde op de theologie van de muziek ingaat. Van dat boek is bij uitgeverij De Gruyter een nieuwe editie verschenen. Augustinus schrijft daarin dat muziek een mens positief en negatief kan beïnvloeden.

Muziek kan hoogmoedig maken, maar ook troost bieden. Muziek kan zoals elke gave van God goed en verkeerd gebruikt worden, maar is nooit neutraal. Luther heeft ook wat dit betreft veel van Augustinus geleerd en zoals de nieuwe ”Dictionary of Luther and the Lutheran Tradition” beschrijft, noemt hij muziek een geweldig geschenk van God om de duivel en diens aanvallen te verdrijven.

Zoals bekend maakte Luther ook zelf verschillende liederen die in en buiten de kerken nog steeds worden gezongen. Luther gebruikte muziek echter vooral als lofzang en als middel om de inhoud van het Evangelie door te geven. In de kerkdienst is muziek een middel en geen doel, volgens Luther. Dat betekent wel dat er in de kerkdienst ook ruimte is voor koorzang, met of zonder de gemeente. Het koor is er dan niet tot vermaak van de gemeente, maar tot lof van God. Bij onze blijvende bezinning op de liturgie en de plaats van de muziek daarin, zouden we er goed aan doen ook weer eens naar Augustinus en Luther te luisteren.

Muziek als middel

Ook van rooms-katholieke zijde zag men het belang van muziek voor de eredienst. In de nieuwe ”Cambridge Encyclopedia of the Jesuits”, 600 artikelen van 110 deskundigen (!), wordt een vrij omvangrijk artikel besteed aan de plaats van muziek in de opleiding tot geestelijke. Het Concilie van Trente (1545-1563) had er bij de hervorming van de geestelijkheid al op gewezen dat er in de mis beter, eerbiediger en duidelijker gezongen moest worden.

De jezuïeten die zich sterk maakten voor een gedegen theologische en praktische vorming pakten dit op en huurden deskundigen in die de aankomende priesters moesten leren zingen. Het artikel in deze encyclopedie beschrijft ook hoe de jezuïeten muziek gebruikten in hun zendingswerk. Met gebruikmaking van inheemse melodieën werd de inhoud van de rooms-katholieke leer aan de mensen doorgegeven. Muziek als catechisatie en als zendingsinstrument dus.

Principieel gezien wijkt dit alles niet veel af van Calvijns visie op zingen, want ook hij vond dat er met eerbied en ontzag gezongen moest worden. Calvijn trainde in het zingen echter niet de geestelijken, maar heel de gemeente.

David Taylor, docent aan Fuller Theological Seminary, heeft onlangs een boek over Calvijns visie op de liturgie geschreven en gaat daarin uitvoerig in op zang en muziek. Omdat het gaat om de dienst aan God, moet wat gezongen wordt qua inhoud en melodie van hoge kwaliteit zijn volgens Calvijn. Argument tegen het gebruik van muziekinstrumenten in de dienst was niet alleen dat die vooral bij het Oude Testament horen, maar ook dat ze het geestelijke en verheven karakter van de lofzang en van de eredienst bedreigen. Wat dat betreft zaten Luther en Calvijn bepaald niet op dezelfde lijn, maar dat past mooi bij de variatie die er binnen de reformatorische traditie was en is.

Mozart

Mozart was de lievelingscomponist van Karl Barth (1886-1968), de Zwitserse theoloog die van Augustinus, Luther en Calvijn leerde. God en geloof speelden inderdaad een grote rol in het leven van Wolfgang Amadeus Mozart. Hij was lid van de Rooms-Katholieke Kerk, maar het beeld dat de biografie van de Duitse muziekwetenschapper Laurenz Lütteken van hem schetst, is niet dat van een trouw kerkganger en toegewijd gelovige.

Toch spreken zijn brieven van geloof in de almachtige God en van vertrouwen op Zijn leiding. Mozart is niet alleen muzikaal een fenomeen, maar ook zijn verhouding tot het christelijk geloof is bijzonder. Hij schreef missen waarin de lofzang op Christus en die op Maria elkaar afwisselen, maar trad ook toe tot de vrijmetselaars, terwijl zijn kerk daar nadrukkelijk afstand van nam. Heidendom en christendom zijn beide in Mozarts programma te vinden, zoals dat wel past bij iemand die leefde in de tijd van de verlichting.

Hij voelde zich dan ook thuis in het stadje Weimar, het culturele centrum van Duitsland, waar Schiller en Goethe werkten en waar Mozarts ”Die Zauberflöte” werd uitgevoerd. Het boek van de Duitse muziekwetenschapper Wolfram Huschke over Weimar als stad van muziek, begint bij Luther en bij zijn lied ”Heer, bewaar ons bij Uw Woord”. Het eindigt bij mensen als Mozart, bij wie in de muziek niet het Woord centraal staat, maar waarin meer algemene waarden via muziek worden doorgegeven.

Lütteken laat zien hoe de jonge Mozart in een wereld van tolerantie en geloof in de macht van het rationele terechtkomt. Geloof in de levensvernieuwende kracht van het Woord wordt daar ingeruild voor geloof in de morele kracht van muziek.

De geschiedenis van de muziek in Weimar is een miniatuur van hoe het ook kerkelijk met muziek kan gaan. Muziek kan zo iets worden wat ons vooral in het gemoed raakt, wat ons slechts een goed gevoel geeft, maar wat wij niet meer zien als een middel om God te loven en bij het Woord bewaard te blijven. Misschien iets om over na te denken nu de tijd van kerstmuziek weer begint.

”Augustinus. De Musica”, Martin Jacobsson (red.); uitg. De Gruyter, Berlijn; ISBN 978 3 11 0469965 3; 238 blz.; € 99,95; ”Dictionary of Luther and the Lutheran Traditions”, Timothy Wengert (red.); uitg. Baker, Ada, ISBN 978 0 8010 4969 9; 850 blz.; $ 59,99; ”The Cambridge Encyclopedia of the Jesuits”, Thomas Worcester (red.); uitg. Cambridge, Cambridge; ISBN 978 0 521 76905 1; 876 blz.; £ 160,-; ”The Theater of God’s Glory”, W. David O. Taylor; uitg. Eerdmans Publishing, Grand Rapids; ISBN 978 0 8028 7448 1; 240 blz.; $ 30,-; ”Musikort Weimar. Begegnungen von Luther bis Liszt”, Wolfram Huschke; uitg. Böhlau Verlag, Wenen; ISBN 978 3 412 50736 7; 322 blz.; € 29,99; ”Mozart. Leben und Musik im Zeitalter der Aufklärung”, Laurenz Lütteken; C. H. Beck Verlag, München; ISBN 978 3 406 71171 8; 296 blz.; € 26,95.