Dat zal te maken hebben met de benarde situatie van de christelijke kerk in het Midden-Oosten, maar ook met belangstelling voor de rijke, oosterse liturgie en met de kennismaking met gelovigen die vanuit het Oosten naar het Westen zijn gekomen.

In ieder geval opent zich via de genoemde boeken een boeiende wereld die ook lang geleden al bezoekers aantrok. Egeria, een voorname dame uit het Westen, maakte tegen het einde van de vierde eeuw een reis door Syrië, Palestina en Egypte. In brieven berichtte zij van deze reis, waardoor haar verslagen een belangrijke kerkhistorische bron vormen. Haar verslag is al in vele talen uitgegeven, maar de nieuwe Latijns-Duitse editie die onlangs bij uitgeverij Herder in Freiburg verscheen, bevat ook fragmenten die in 2005 ontdekt zijn.

Egeria’s verslag biedt fascinerende inzichten in de liturgie en spiritualiteit van de vroegchristelijke kerk in het Midden-Oosten. Die kerk bloeide op en verspreidde zich in een wereld met een toen al rijke en gevarieerde geschiedenis aan beschavingen. Het grote beeld van die wereld wordt getekend in een nieuw deel van de wereldgeschiedenis die bij uitgeverij Beck in München zal verschijnen. Dit zijn omvangrijke boeken die de lezer nog meer versteld doen staan over de wijze waarop het christendom zich destijds verbreidde.

Daarbij konden kerk en christenen gebruikmaken van internationale verkeersverbindingen en handelscontacten en van de mogelijkheden om de boodschap van het Evangelie via hoogstaande kunstarbeid en schrijfkunst te verbreiden. De Grieks-Romeinse wereld was perfect georganiseerd om de groei van de kerk mogelijk te maken, maar omdat daarvoor harten voor Christus gewonnen moesten worden was er meer nodig dan dat wat de beschavingen op aarde als hulpmiddelen konden bieden.

Synode

Het proces van verbreiding ging niet zonder theologische slag of stoot. Van het begin af aan had de kerk te maken met afwijkende opvattingen over Vader, Zoon en Heilige Geest en werd zij gedwongen zich intensief met het onderzoek van de Schrift bezig te houden. Het resultaat daarvan is onder andere te vinden in de serie die bij Aschendorff verschijnt en waar de Schriftuitleg van de kerkvaders wordt weergegeven.

Het gaat in het nieuwste deel om de uitleg van de Psalmen 1-30. Hierin is merkbaar hoezeer de kerkvaders die hier worden weergegeven, vanuit het Oude Testament lieten zien hoezeer Christus en de Heilige Geest daar al aanwezig waren en hoe de psalmen van de Drie-eenheid van God getuigen. Daarover ging de strijd in de kerk namelijk met name.

De verbreiding van het christendom betekende ook dat heidense voorstellingen van goden en van de verhouding tussen de geestelijke en de materiële wereld niet meteen verdwenen, maar soms met Bijbelse gedachten vermengd werden. Jezus werd dan als godenzoon gezien en de Heilige Geest als slechts een kracht.

Om dit tekortdoen aan het zelfgetuigenis van God in de Schrift tegen te gaan, werd de Bijbel onderzocht en werden kerkelijke vergaderingen belegd om zo helder mogelijk te formuleren wie God is en om zo duidelijk mogelijk dwalingen af te weren.

Bij De Gruyter verscheen een bundel studies over die synodes van de vierde en de vijfde eeuw. Daarin wordt zowel de organisatie als de inhoud van die vergaderingen beschreven. Uit dit boek blijkt dat er sindsdien niet veel is veranderd op dit gebied. Maar waar de kerk destijds vooral de Bijbelse leer moest definiëren, gaat het er vandaag vooral om dat die leer naar buiten verdedigd wordt en naar binnen opnieuw gewaardeerd wordt.

Byzantium

Constantinopel, dat daarvoor Byzantion heette en nu als Istanbul bekend is, werd sinds de vierde eeuw steeds meer het politieke en kerkelijke centrum van het Romeinse Rijk. Met het gaandeweg verdwijnen van dat rijk ontstond het Byzantijnse Rijk, dat Turkije en Griekenland maar ook andere delen rond de Middellandse Zee omvatte.

De kerkgeschiedenis van zowel het Romeinse als het Byzantijnse Rijk wordt uitvoerig beschreven in het grote overzicht dat de Amerikaanse kerkhistoricus John Anthony McGuckin onlangs publiceerde. McGuckin beschrijft het pad dat de christelijke kerk in de eerste duizend jaar van haar geschiedenis is gegaan en stelt daarbij ook de belangrijkste theologische discussiepunten van die tijd aan de orde.

Een daarvan was de zogeheten iconoclastische strijd, die zich in de achtste eeuw met name in Byzantium ontwikkelde. Iconoclasme betekent ”beeldenstorm” en het ging dan ook over de vraag of religieuze afbeeldingen zoals iconen wel of niet geoorloofd waren. In opdracht van de ene keizer werden heel wat afbeeldingen vernietigd terwijl een andere het vervaardigen en vereren van iconen juist bevorderde. De kerk sprak uit dat deze iconen wel vereerd, maar niet aanbeden mochten worden en dat resulteerde in een opbloei van de religieuze kunst.

Een prachtig overzicht van die kunst is nu te vinden in het rijk geïllustreerde boek van de Duitse kunsthistorici Arne Effenberger en Neslihan Asutay-Effenberger. De uitbreiding van het Byzantijnse Rijk, de groei van de christelijke kerk en de opbloei van kerkelijke kunst gingen gelijk op en hingen onlosmakelijk met elkaar samen. Die kunst getuigt van een concentratie op Christus als Verlosser en als Heerser over de wereld. De afbeeldingen mochten vereerd worden, maar aanbidding was gereserveerd voor Hem Die afgebeeld werd.

Hoewel van de oorspronkelijke omvang en bloei van de kerk uiterlijk veel verdwenen is, staat die christelijke kunst volop in de aandacht en trekt deze veel bezoekers. Hopelijk komt die belangstelling de kerk aldaar en vooral de boodschap van de kerk ten goede.

”Egeria. Itinerarium/Reisebericht (Fontes Christiani, Band 20)”; uitg. Herder, Freiburg, 2017; ISBN 978 3 451 38143 0; 396 blz.; € 38,-; ”Geschichte der Welt. Vor 600: Frühe Zivilisationen”, Akira Iriye en Jürgen Osthammel (red.); uitg. C. H. Beck, München; ISBN 978 3 406 64101 5; 1084 blz.; € 49,95; ”Die Psalmen bei den Kirchenvätern. Psalm 1-30”, Theresia Heither/Christiana Reemts (red.); uitg. Aschendorff, Münster; ISBN 978 3 402 13227 2; 484 blz.; € 49,-; ”Die Synoden im Trinitarischen Streit”, Uta Heil/Annette von Stockhausen (red.); uitg. De Gruyter, Berlijn; ISBN 978 3 11 041959 7; 232 blz.; € 89,95; ”The path of Christianity”, John Anthony McGuckin; uitg. Intervarsity Press, Westmont; ISBN 978 0 8308 4098 4; 1209 blz.; $ 65,-; ”Byzanz. Weltreich der Kunst”, Arne Effenberger en Neslihan Asutay-Effenberger; C.H. Beck, München; ISBN 978 3 406 58702 3; 427 blz.; € 49,95.