Het eerste deel –over de Vroege Kerk– verscheen in 1998. Er komt nog een vijfde deel. Het gaat om een project van dr. Nicholas R. (Nick) Needham. Niet iedereen zal de naam van de schrijver kennen. Dr. Needham, geboren in Londen, is werkzaam in Schotland. Daar is hij als predikant verbonden aan de Reformed Baptist Church van Inverness. Een aantal jaar heeft hij kerkgeschiedenis gedoceerd en dat doet hij nu in Dingwall.

Met de voltooiing van het vierde deel, met als ondertitel ”The Age of Religious Conflict”, heeft dr. Needham bijna achttien eeuwen kerkgeschiedenis weergegeven en toegelicht. Dit deel telt 686 bladzijden, is voorzien van een naam- en een zaakregister, heeft drie kleine kaarten en acht illustraties, en een aantal portretten. Om de niet vakkundige lezer te hulp te komen, is een woordenlijst opgenomen (vijf pagina’s) waarin een aantal termen en begrippen wordt uitgelegd. De acht bladzijden omvattende literatuurlijst vermeldt alleen Engelstalige boeken. Blijkbaar kent dr. Needham talen als Duits en Frans niet of nauwelijks. De enige Duitse studie waarvan de titel in de literatuurlijst is opgenomen, is de in het Engels vertaalde ”Reformierte Dogmatik” van Heinrich Heppe.

Misschien heeft dit nadeel –dat er van Duitse studies geen kennis is genomen– het voordeel dat het boek heldere, goed leesbare verhalen bevat. De afwezigheid van de bekende Duitse ”Gründlichkeit” blijkt echter ook uit nogal wat kleine onnauwkeurigheden. De rampzalige slag bij de Witte Berg (bij Praag) vond bijvoorbeeld niet op 8 november 1621 plaats, maar een jaar eerder. Johann Arndt werd niet in 1553 maar in 1555 geboren. Hij werd niet in 1584 maar in 1582 predikant in Badeborn. De ex-bisschop van Keulen, Gebhart Truchsess von Waldburg, vluchtte wel naar de Nederlanden, maar daar stierf hij niet. De laatste twaalf jaar van zijn moeilijke leven woonde hij in Straatsburg, waar hij in 1601 overleed.

Strijd

Wanneer je een studie als deze doorneemt, word je wel wat treurig over de eindeloos veel strijd die alleen al in zo’n twee eeuwen tijd gestreden is. Wat een oorlogen met gruwelijke moordpartijen, zoals de ondergang van Maagdenburg, door de niets en niemand ontziende Beierse generaal Tilly in de bloedige Dertigjarige Oorlog. Maar ook: wat een onderlinge strijd tussen theologen en theologische richtingen.

Dr. Needham geeft korte, instructieve overzichten. Hij vat in enkele alinea’s tegenstellingen samen, zodat de lezer inzicht krijgt in de strijd van de gnesio-lutheranen en hun tegenstanders, van de crypto-calvinisten, van de antinomianistische strijd, van de strijd over de ”adiaphora”, van de strijd rond Georg Major en van die rond Osiander.

Korte schetsen treft men aan over bijvoorbeeld remonstranten en contraremonstranten, de synode van Dordrecht, het piëtisme, het puritanisme, de kerk in Frankrijk, Moyse Amyraut en de strijd die hij veroorzaakte en het jansenisme (Pascal, Port Royal). Tussen haakjes: bij Jean de Labadie en zijn afgescheiden gemeenschap zou de naam van de beroemde, zeer geleerde Anna Maria van Schurman niet hebben misstaan. Daarentegen ontbreken de namen en karakteristieken van Voetius en Coccejus en vele anderen niet.

Patriarch

Boeiend is het om te lezen over de Orthodoxe Kerk, over patriarch Cyrillus Lucaris en zijn neiging tot het calvinisme. Veel onbekende namen, feiten en voorvallen worden genoemd. Niet iedereen die met de kerkgeschiedenis van Nederland en de omringende landen enigszins bekend is, zal bijvoorbeeld weten dat in de tijd van Cyrillus’ patriarchaat (rond 1630) de jezuïeten in Constantinopel (Istanbul) veel invloed hadden. Of dat Jan Uytenbogaert en Cyrillus als vrienden met elkaar correspondeerden. Of dat niet alleen Franciscus Xaverius een bekend missionaris was („de apostel van India en Japan”), maar ook Robert de Nobili, die in India werkte en de Tamiltaal leerde.

Begrijpelijk is het dat de schrijver aan de (kerk)geschiedenis van zijn eigen land, Engeland, ruime aandacht geeft. Vrij uitgebreid en objectief schrijft hij over Oliver Cromwell, die zich liet leiden door zijn geloof. Sympathiek schrijft hij niet alleen over Willem III, de stadhouder-koning, en ”The Glorious Revolution”, maar ook over de zes bisschoppen en 400 predikanten die omwille van hun geweten hun eed van trouw aan Jacobus II niet konden herroepen (de ”Nonjurors”).

Belangrijke mensen

Het boek is ingedeeld in acht hoofdstukken. Elk daarvan wordt besloten met een lijstje met namen van belangrijke mensen (theologen, predikers, vorsten, staatslieden, dichters, componisten). Waardevol is dat de lezer daarna een aantal teksten aantreft uit publicaties, dogmatische geschriften of liederen van sleutelfiguren die in de behandelde periode zijn genoemd. Zo leest men de naam van Beza, Ames, Witsius, Voetius, Tersteegen, Hooker, Perkins, Donne, Bruce, Bossuet, Pascal en vele anderen.

Tenslotte nog dit: veel Duitse schrijvers, ook theologen, zijn meesters in het maken van lange, ingewikkelde zinnen, met veel bijzinnen. Dr. Needham verstaat deze kunst gelukkig niet. Hij schrijft direct en zeer toegankelijk. Hij biedt in kort bestek veel informatie en legt verbanden die iets doen oplichten van de achtergrond van gebeurtenissen.

2000 Years of Christ’s Power. Vol. 4: The Age of Religious Conflict, Nick Needham; uitg. Christian Focus Publications, Fearn, 2016; ISBN 978 1 78191 781 7; 686 blz.; € 24,00.