Pampus is de naam van een zandbank of ondiepte in het IJ voor Amsterdam. Dergelijke zandbanken zijn er veel langs de kusten van Noord-Duitsland, Denemarken, Zweden en Noorwegen. Voor schepen die Amsterdam wilden bereiken, was Pampus bij laagwater een lastig te nemen hindernis.

Overigens kende Nederland nóg een Pampus, een ondiepte ten oosten van Amsterdam in de voormalige Zuiderzee. Vermoedelijk gaat de uitdrukking ”voor pampus liggen” terug op deze zandbank.

Maar alleen het eerstgenoemde Pampus heeft zich weten te handhaven. De zandbank is in de negentiende eeuw omgetoverd tot Forteiland Pampus, dat werd gerealiseerd na de Frans-Duitse oorlog van 1870. De vrees bestond dat Amsterdam bij een nieuwe dreiging van welke vijand dan ook gevaar zou lopen om vanaf het water aangevallen te worden.

Pampus moest een fort krijgen waarop militairen gelegerd konden worden. In 1895 was het klaar, maar al snel bleek de techniek deze verdedigingstruc in te halen. Door de komst van het vliegtuig en moderner wapentuig was het Forteiland Pampus al snel achterhaald. Voor oorlogshandelingen is het fort uiteindelijk nooit gebruikt.

De laatste bewoners van Pampus vertrokken in de jaren dertig van de vorige eeuw. Toen lag Pampus voor pampus. Nu is het een eiland waar je prima een dagje naartoe kunt.

De ”uitdrukking voor pampus” liggen, stamt al van ver voor de aanleg van het forteiland. In de roemruchte VOC-tijd bleven schepen met een zware lading hier steken. Ze moesten wachten op hoger water totdat ze weer verder konden.

Maar wat doet die dronkenschap dan in de Van Dale? De meest voor de hand liggende verklaring is dat het scheepsvolk zich uit verveling dronken ging drinken. Het verhaal gaat echter dat zij zelfs dronken werden gevoerd. De matrozen, vaak afkomstig uit de provincie, waren arm. De VOC beloofde gouden bergen, maar in de praktijk bleken de mannen het geld dat zij verdienden bij thuiskomst direct op te souperen aan drank en vrouwen. Om dat voor te zijn, kregen zij een en ander al voor Pampus.

Ikzelf ken de uitdrukking eigenlijk alleen in de betekenis van: heel moe zijn, niks meer kunnen uitrichten, uitgeput zijn, zoals de digitale Van Dale het omschrijft. De papieren versie spreekt van: „in zwijm liggen door de warmte”, en: „niet in staat zijn zich te bewegen door overmatig eten.” Een lemma dat volgt op ”Pampus” is dan ook ”pampzak”.

Tweewekelijkse rubriek waarin de achtergrond van bekende en minder bekende uitdrukkingen wordt onderzocht.