JA

Er valt veel voor te zeggen dat Luther meer kwaad dan goed heeft gebracht. Ik noem slechts een paar aantijgingen aan zijn adres, maar het moge duidelijk zijn dat er meer te noemen is.

In de eerste plaats heeft Luther een enorme wig gedreven in de bestaande kerk (toen de Katholieke Kerk). Hij was volgens sommigen een notoire ruziezoeker die met zijn letterknechterij en biblicisme aantoonbaar geestelijk ziek was. Hij kwam weliswaar tot bevrijdende inzichten, maar wilde die letterlijk en figuurlijk met geweld aan anderen opleggen.

Figuurlijk, omdat Luther nauwelijks tegenspraak duldde en met woorden een straatvechter was die velen van zich afstootte en vervreemdde. Zelfs Calvijn verzucht in zijn brieven dat Luther met zijn uitspraken de verspreiding van de opwekking eerder tegenwerkt dan dient. Maar Luther schuwde ook letterlijk het geweld niet. Zoals hij het Evangelie uitlegde, wekte hij verwachtingen over geestelijke en maatschappelijke hervormingen. Toen die laatste uitbleven en duizenden boeren in opstand kwamen, ging Luther ermee akkoord om hen te doden. Hij was te laf om zijn rug recht te houden en het Evangelie te laten prevaleren boven de gevestigde sociale orde.

Hij liet niet alleen de boeren afslachten, maar riep ook ertoe op om de Joden weg te drijven en hun synagogen te verwoesten. Aan het einde van zijn leven was Luther een antisemiet.

Vanzelfsprekend is zijn leer van rechtvaardiging en geloof op eenzijdigheden gebaseerd, en om die reden ook een dwaalspoor. Rechtvaardiging is een leeg begrip als er zo veel bloed aan de handen kleeft. Het maakt het Evangelie zoals Luther het verkondigt volstrekt ongeloofwaardig als geloof niet wordt omgezet in daden die de Heer van de kerk in de Bergrede vraagt.

Herman Selderhuis (”Luther. Een mens zoekt God”, 2016) en Mirjam van Veen (”Luther en calvinistisch Nederland”, 2017) zijn eerlijk in hun bespreking van het denken en doen van Luther. Ze benoemen naast zijn verdiensten ook zijn onhebbelijkheden en de ‘ravages’ die hij aanrichtte. Hij kon zijn tegenstanders maar moeilijk in hun waarde laten. Ook de gereformeerden nam hij op de korrel. Die vond hij maar dwepers en niet ver af staan van de dopersen.

NEE

We kunnen niet van Luther verwachten dat hij handelde en redeneerde als een 21e-eeuwse theoloog. Als westerse middeleeuwer heeft hij wel een stevige weg naar geestelijke en kerkelijke vrijheid gewezen: lees de Bijbel (als je kunt lezen en zo niet: laat hem dan voorlezen), en vertrouw daar meer op dan op de kerk. Bijbels onderwijs is voor hem een weg naar echte vrijheid. Tegen het heersende systeem in vond Luther het belangrijk dat de mensen de Bijbel in hun eigen taal konden lezen en Christus in de Schrift konden ontmoeten. Bronnenonderzoek was daarom voor hem essentieel, en zo was hij min of meer humanist van zijn tijd – ”ad fontes”, terug naar de bronnen.

Behalve om vrijheid ging het Luther ook om gelijkheid. We zijn allemaal zondaars en niemand heeft Christus meer of minder nodig dan anderen. Allemaal zijn we geroepen om priesters te worden in dienst van God, om te bidden, te zingen, de Schrift te lezen en het Evangelie te brengen.

Vrijheid en gelijkheid, zoals wij die kennen in West-Europa in 2017, zijn begrippen die voor een groot deel door Luthers denkbeelden zijn gevormd en geijkt. We hebben dus meer met Luther te maken dan we weten en ons wellicht lief is. In dit opzicht mogen we hem zelfs dankbaar zijn, omdat we zonder zijn geschreeuw en gestruikel minder rijk in ons collectieve geheugen zouden zijn. Wij lenen nog altijd uit zijn theologisch kapitaal als we teruggrijpen op onze sociale reflexen over gelijkheid en vrijheid en rechtvaardigheid. Ja, zelfs bij dit laatste komen we niet om hem heen.

Rechtvaardigheid is voor Luther niet los te zien van Gods gerechtigheid, die Hij evenwel niet van mensen eist, maar die wij door het geloof van Hem ontvangen op grond van wat Christus gedaan heeft. Deze ontdekking op grond van wat hij in de Bijbel las, bracht een grote ommekeer in Luthers leven en in de kerk. Hij was een rechtvaardige (hoe bonkig van karakter ook), niet door eigen prestatie, maar door de genade van God.

DUS

Je kunt van Luther vinden wat je denkt, maar wanneer we onze mond opendoen over vrijheid, gelijkheid en rechtvaardigheid, vallen we met ons volle gewicht op hem terug. Natuurlijk is hij niet de enige, maar hij staat er wel bij, naast diverse andere reformatoren. Er is reden tot dankbaarheid op 31 oktober.