Een orthodox-joodse jongen die het geloof van zijn ouders afzweert omdat hij het niet kan rijmen met de wetenschap. Liberale politici die religie willen verbannen uit de openbare ruimte. Progressieve theologen die leerstellingen overboord gooien en kerkelijke structuren op de schop nemen. Behoudende tegenstanders die waarschuwen voor ”de grote boze wereld”.

Wat hebben deze mensen met heel verschillende standpunten gemeenschappelijk? Ze verwijzen voor hun overtuiging allemaal naar „de secularisatie”, schrijft prof. Herman Paul in zijn boek ”Secularisatie. Een kleine geschiedenis van een groot verhaal”, dat volgende week verschijnt (uitg. Amsterdam University Press).

De manier waarop de media, de politiek en de kerk spreken over secularisatie intrigeert de christelijke historicus, die universitair hoofddocent historiografie en geschiedfilosofie is aan de Universiteit Leiden en bijzonder hoogleraar secularisatiestudies in Groningen namens de missionaire organisaties IZB en GZB.

Wat bedoelt u als u het hebt over secularisatie als ”groot verhaal”?

„Secularisatie wordt vaak geschetst als een proces dat al eeuwen geleden is begonnen en doorgaat in de toekomst. Het heden krijgt een plek in een samenhangend plaatje dat verleden, heden en toekomst verbindt. Zulke ”grote verhalen” dateren uit de 19e eeuw. De opvatting dat de geschiedenis wordt bepaald door de onweerstaanbare doorwerking van bepaalde ideeën was toen erg invloedrijk, evenals het onderscheiden van elkaar opvolgende tijdperken.”

Religie wordt minder belangrijk in Europa. Dat is toch een feit?

„Feiten zijn dat mensen een uitschrijfbriefje inleveren bij het kerkelijk bureau of dat een parlement besluit tot de scheiding van kerk en staat. Secularisatie gaat over hoe we zulke feiten moeten duiden. Hoe kunnen we verklaren dat mensen op grote schaal breken met de kerk?”

Is dan een groter verhaal nodig?

„Inderdaad, mensen gebruiken verhalen om de wereld betekenis te geven. Het grote verhaal over secularisatie is echter te gemakkelijk: religie kachelt niet alleen maar achteruit. Niettemin heeft dit verhaal invloed. Het heeft mij getroffen dat mensen existentiële keuzes in hun leven via dit verhaal legitimeren. „Ik keer de kerk de rug toe omdat geloof niet past bij het moderne leven. Dat heeft iets tragisch. Alsof je als individu machteloos bent.”

Wat klopt er niet aan het grote verhaal over secularisatie?

„Het is te algemeen. Religiositeit en kerklidmaatschap variëren per periode en per land. Er is geen dalende rechte lijn van de vrome middeleeuwen naar de seculiere moderniteit. Als je 2017 met 1917 vergelijkt, is er achteruitgang. Maar neem je de eeuw ervoor erbij, dan ontstaat een genuanceerder beeld. Rond 1900 nam het kerklidmaatschap juist toe. In Latijns-Amerika zie je rooms-katholieke religiositeit die ook invloedrijk is in het publieke domein. Of neem China, dat sterk moderniseert, maar waar zelfs behoudende schattingen laten zien dat de kerk spectaculair groeit. Dit zijn alleen nog maar historische bezwaren, los van eventuele theologische overwegingen.”

Waarom is het grote verhaal van de secularisatie dan zo populair?

„Omdat er geen goed alternatief is. Sociologen hebben modellen opgesteld, maar je kunt het verhaal ook voor ideologische karretjes spannen. Marxisten, liberalen, progressieve christenen en behoudende christenen gebruiken het elk op hun manier.”

Moet de term ”secularisatie” afgeschaft worden?

„We moeten de term nauwkeuriger invullen. Sociologen wijzen er bijvoorbeeld op dat secularisatie te maken heeft met de strijd om voorrechten voor religies in het publieke domein. ln Nederland is die strijd anders verlopen dan in Duitsland. Verder wil ik de term graag een diepere betekenis geven. In een tweede boekje, dat in augustus verschijnt, breng ik secularisatie in verband met onze menselijke verlangens en de manipulatie daarvan in onze cultuur. Als je het zo bekijkt, hebben ook trouwe christenen te maken met secularisatie. Leven met God heeft alles te maken met de vorming van onze verlangens.”

Heeft uw onderzoek uw eigen kijk op de kerk en de wereld veranderd?

„Ik ben vader van twee jonge kinderen. Als je het ”grote verhaal” klakkeloos gelooft, kun je met zorg naar hen kijken. Ik probeer te beseffen dat de toekomst open is. Het is verdrietig dat de kerk in Europa grosso modo terugloopt. Tegelijk zijn er vitale gemeenten en is het een open vraag hoe toenemende migratiestromen de religieuze kaart van Europa veranderen en hoe het nu in het Midden-Oosten gaat. Dat kan onverwacht anders worden. Bovendien zijn de wonderen de wereld niet uit. Wie had twintig jaar geleden kunnen denken dat de kerk in China zo sterk zou groeien? Ik hoop dat ik dat mijn kinderen kan meegeven.”