Ik kwam op deze vragen al lezend in het boeiende boek van Andrew Pettegree, ”Het merk Luther”. De auteur plaatst de hervormer in de brede context van zijn tijd en noemt hem ”massamediafenomeen” en populist.

Klopt dat laatste? Wat is populisme eigenlijk? Op internet vond ik maar liefst twaalf omschrijvingen. Ik liet ze stuk voor stuk los op Luther. Ik noem er enkele. Verzette hij zich tegen de gevestigde orde? Ja, voor zover die inging tegen Gods orde. De genade die hij herontdekte maakt radicaal, spaart geen heilige huisjes en zet in beweging.

Raakt populisme ook de manier van communiceren, dan moet het de Wittenberger worden nagedragen dat hij de gave had om kort en krachtig te formuleren. Hij maakte slim gebruik van het nieuwe fenomeen, de drukpers en werd al spoedig een bestsellerauteur.

Een sluitende definitie van populisme vond ik echter niet. Vandaag staat het begrip zo ongeveer synoniem voor Trump, Le Pen, Wilders, Orbán en brexit. „Eigen volk eerst.” „Geen geld meer naar Brussel.” „De elite deugt niet.” Tegen het einde van de middeleeuwen heerste een soortgelijke stemming. Kapitalen gingen naar Rome voor de bouw van de Sint-Pieter, tot schade van de plaatselijke economie. Ook andere kerkelijke en vorstelijke projecten legden zware druk op het volk. Nooit was het genoeg.

Maar de wal zou het schip keren. Die wal heette Maarten Luther. De tijd was rijp voor hervormingen. Met dank aan het afstotende gedrag van veel geestelijken. Vorsten en volk volgden de gedreven monnik, revolutionair én antirevolutionair. Dat laatste bleek in 1525. In de Boerenoorlog koos hij de zijde van het wettig gezag en steunde dat. Het maakte hem aanmerkelijk minder populair.

Maar wanneer ben je nu een populist? Tijdens de laatste parlementsverkiezingen introduceerde premier Rutte het begrip ”slechte populisten”. Er zijn dus kennelijk ook ”goede populisten”. Dacht hij bij die laatsten aan Churchill, De Gaulle, Thatcher? Of aan zichzelf…?

Rest de vraag of de media het populisme in zijn slechte vorm aanwakkeren? Dat doen ze, als rechters, politici en andere hotemetoten onbetrouwbaar zijn, schandalen veroorzaken en ergernissen geven.

„Leefde Luther nog maar…”, dat radicale instrument in Gods hand. Maar zou hij zich wel bij ons thuis voelen en wij bij hem? Of zouden we ons voegen bij zijn conservatieve critici en hem voor een populist van het slechte soort houden…?