Het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie wijdt in de serie ”Leven in bezet Nederland” aan elk van die oorlogsjaren een boek. Erik Schumachers ”1942” kreeg ”oorlog op alle fronten” als ondertitel mee: Duitsland lag inmiddels aan de oostgrens met de Russen overhoop en de Japanners ontnamen de Nederlanders hun Indië.

En die Nederlanders, ze probeerden te overleven; te verwerken wat er allemaal gebeurde, soms heel dichtbij. Twee pagina’s (204/205) groot is de foto die daarvan een markant beeld geeft. Met open mond van inspanning sjokt een Schevenings jongetje door de modder, een grote baal onder zijn arm. Maar hij heeft wel klompen aan; de schoenendragers op de foto zijn slechter af. Ze zeulen met kinderen en tassen en zakken door de modder van Aalten, verdreven van huis en haard. Aaltenaren kijken toe vanuit een portiek of gluren over de vitrage – wat brengt de oorlog ons nu weer?

Erger dan dat van de evacués, het állerergst was het lot van de Joden. In Schumachers gloedvolle beschrijving is er soms zomaar opeens een zin die in weinig woorden veel zegt: „Van de 42.945 Joden die tussen 15 juli 1942 en 23 februari 1943 vanuit Nederland naar Auschwitz zijn gedeporteerd, hebben er 85 het kamp overleefd.” Niet te bevatten.

Een foto op blz. 29 toont vier mannen die een aandeel in die verschrikking hadden. Drie van hen staan kalmpjes met de handen op de rug. De vierde –peuk tussen de vingers– is Reinhard Heydrich. Ruim drie weken voordat hij het slachtoffer werd van een aanslag, kwam de 38-jarige plaatsvervanger van Himmler in Den Haag instructies geven hoe de 140.000 Nederlandse Joden moesten worden gedeporteerd.

Zo spreekt dit boek van bladzijde tot bladzijde, in woord en beeld. Op pagina 185 zit een dominee bij een geopende Bijbel. Zo lijkt het. Maar het ís geen Bijbel; de predikant –het moet in Moerkapelle gebeurd zijn– luistert naar Radio Oranje, verstopt in een boek over veeverloskunde. Daar zitten twee verhalen aan vast, die overigens niet in het boek staan. Tijdens een huiszoeking zag een Duitse officier, die dierenarts was, het boek in de kast staan en zei dat hij het ook had. Versie 1: de bewoners stonden doodsangsten uit dat hij het boek uit de kast zou pakken. Versie 2: hij háálde het uit de kast, klapte het open, zag de radio, deed het ‘boek’ dicht en zette het stilzwijgend in de kast zonder de overtreders te straffen.

Het boek biedt aardige weetjes. Waarom had Hitler zo veel buitenlandse dwangarbeiders nodig? In Amerika, Engeland en Rusland werkten miljoenen vrouwen in fabrieken, maar de Führer vond de Duitse vrouw hiervoor te slank en te elegant. Hoe ‘menselijk’…

De in december op 102-jarige leeftijd overleden dr. Hebe Kohlbrugge kreeg ook een plaats in ”1942”. In dat jaar sloop ze de Zwitserse grens over: ze wilde de Nederlandse regering-in-ballingschap inlichtingen verschaffen over de situatie in haar bezette vaderland én ze wenste collega-theoloog Karl Barth een moreel dilemma voorleggen: Mocht je liegen tegen de bezetter? „(Met voorzichtigheid en bedachtzaamheid, maar onversaagd) Ja!” schreef Barth.

Boekgegevens

”1942. Oorlog op alle fronten”, Erik Schumacher; uitg. Spectrum/NIOD, Amsterdam, 2017; ISBN 978 90 0035 358 3; 256 blz.; € 24,99.