We zien een tafel met een brandende kaars. Het Licht van het Woord is weer op de kandelaar gesteld. Achter de tafel heeft zich een vijftiental eerbiedwaardige mannen opgesteld. Slechts enkele namen zien we op de tafel geschreven: Luther en Melanchthon. Deze versie is kennelijk afkomstig uit het lutherse kamp. Maar we zien verder een aantal belangrijke vertegenwoordigers van de Reformatie, die, rondom Luther, bij een open Bijbel vergaderd zijn. Ook Calvijn ontbreekt niet.

Aan de andere kant zien we een aantal andere figuren, die kennelijk als kompanen van de paus van Rome functioneren, onder wie zelfs de duivel, afgebeeld als hellehond. Maar wat ze ook proberen, ze krijgen de vlam niet gedoofd en zijn gedoemd om onder de tafel te verdwijnen.

De keus voor deze voorstelling als aandachtstrekker voor een ”Wie is wie in de Reformatie” is kenmerkend. De Reformatie was niet alleen de vrucht van het werk van enkele overbekende reformatoren zoals Luther, Zwingli en Calvijn. Het netwerk van de hervormers is op zijn minst even belangrijk als de voormannen zelf. Zonder hun voorlopers en volgelingen zou de Reformatie er beslist anders uit hebben gezien.

Kennismaken met de wijdere kring van hervormingsgezinden helpt ons om in het jaar waarin de 500e verjaardag van de kerkhervorming wordt herdacht en gevierd een beter zicht te krijgen op het gevarieerde van deze beweging, die veel gedeelde belangen had, maar ook heel wat verdeeldheden kende.

Het boek van Veldman –docent geschiedenis in ruste en zeer productieve publicist op het terrein van de kerkgeschiedenis– kon je als het ware aan zien komen. Regelmatig verschijnen er van zijn hand in diverse christelijke bladen korte en ook wat uitgebreidere studies die vooral een biografisch karakter hebben. Ook in het Reformatorisch Dagblad vult hij regelmatig een pagina met zijn lezenswaardige en gedegen gedocumenteerde studies. Als lezer dacht ik weleens: het zou mooi zijn als deze studies gebundeld zouden worden, zodat ze te raadplegen zijn als een beknopt biografisch woordenboek van de Reformatie. Kennelijk was er een uitgever die aan dezelfde gedachte uitvoering heeft willen geven.

Onbekende vrouwen

Het bijzondere is dat Veldman naast een zestigtal ”mannen van de Reformatie” een deel van zijn boek heeft gereserveerd voor een twintigtal vrouwen, van wie de meesten voor de doorsneekenner van de kerkhervorming waarschijnlijk onbekend zijn. Ze zijn duidelijk de verborgen en onmisbare steun geweest van hun mannen. De Reformatie lijkt in officiële zin een ”mannenzaak” – ook dit boek doorbreekt die stelling niet.

Maar het zou de moeite lonen om het aandeel van vrouwen naast de reformatoren nader te onderzoeken. Veldman geeft er in ieder geval een aanzet toe door dit twintigtal aan ons voor te stellen, al blijven de bijdragen in deel 2 wat omvang betreft ver achter bij de uitgebreide biografieën van het eerste deel.

Een brede keus

Het eerste deel van het boek telt negen afdelingen, met zestig hoofdstukken. De eerste gaat over wegwijzers. Bekende namen van voorlopers van de Reformatie passeren de revue, zoals Wycliff, Geert Groote, Jan Hus en Erasmus. Maar ook minder bekende namen ontbreken niet. In dit eerste hoofddeel vinden we al iets wat verder in het boek ook opvalt: Veldman –afkomstig uit Noordoost-Nederland– heeft bijzondere aandacht voor namen humanisten en reformatoren die in dat gebied hebben gewerkt. Het geeft zijn boek een boeiend persoonlijk accent.

In deel 2 is Wittenberg het brandpunt. Daarin gaat het om meer dan alleen de mannen van Luther. Ook de opstellers van de Heidelbergse Catechismus zijn hier te vinden. De Zwitserse reformatie komen we tegen in deel 3. Er worden drie centra genoemd: Zürich, Straatsburg en Basel. Vervolgens gaan we naar Engeland en Schotland met Hamilton, Cranmer en Knox, waarna we doorreizen naar brandpunt Genève, waar we Calvijn, Farel, Viret en Beza ontmoeten. In het gedeelte over de Nederlanden en Oost-Friesland komen we de meeste namen tegen, van bekenden maar ook van minder bekenden die rond Groningen werkzaam zijn geweest.

Aandacht is er ook voor beschermende overheden, zoals keurvorst Frederik III, die Luther beschermde, Philips van Hessen, die Marburg even tot protestantse hoofdstad van Europa maakte, keurvorst Frederik van de Palts en uiteraard Willem van Oranje en zijn godsdienstpolitiek in de Nederlanden.

Uiteraard ontbreken in een ”Wie is wie” van de Reformatie ook de radicale doperse geesten en vrijdenkers niet, van wie een tiental de revue passeert. Veldman is zo breed dat hij ook nog een viertal `rooms-katholieke hervormers aan ons presenteert, waarbij het opvallend is dat de pastoor van Heenvliet, Angelus Merula, die een martelaar werd vanwege zijn Bijbelse overtuigingen, gebroederlijk naast Ignatius van Loyola, de oprichter van de jezuïetenorde, staat.

Naslagwerk

De uitgever die de vele biografieën heeft willen bundelen heeft ons een goede dienst bewezen. Naar mijn indruk is dit de eerste keer dat er in onze taal zo veel biografieën van personen die bij de Reformatie een rol gespeeld hebben in één boek bijeengebracht zijn. Het feit dat het gaat om een compilatie van bestaande artikelen uit diverse kerkelijke bladen zal er de reden van zijn dat er geen redactionele eenheid is.

Dat is op zich geen probleem, maar soms zijn hoofdstukken erg lang, met veel contextuele historische informatie, waar andere weer wat (te) kort zijn. Maar dat zal te maken hebben met de ruimte die de schrijver oorspronkelijk kreeg bij zijn eerste publicatie.

Uiteraard brengt dit ook wat overlapping met zich mee, maar dat is niet hinderlijk. Het boek is niet bedoeld om in één keer uit te lezen. Het is meer een naslagwerk, dat regelmatig ter hand genomen zal worden en dat zo –mede vanwege het gedegen gebruik van de (voornamelijk secundaire) literatuur en het populairwetenschappelijk karakter– door een brede kring van kerkhistorisch geïnteresseerden gewaardeerd zal worden.

Boekgegevens

”Wie is wie in de Reformatie. 80 reformatoren m/v”, Harm Veldman; uitg. Brevier, Kampen, 2016; ISBN 978 94 915 8398 8; 480 blz.; € 39,95.