Het thema past bij het vak ethiek dat prof. Den Hertog jarenlang heeft onderwezen en waarover hij zo veel geschreven heeft. Zeker vanwege actuele en ingewikkelde vraagstukken is dat vak steeds belangrijker geworden – en niet alleen in de kerk.

Bij uitgeverij Hoffmann und Campe in Hamburg is een begin gemaakt met de uitgave van het werk van de Duitse schrijver Siegfried Lenz (1926-2014). Een van de eerste delen is ”Deutschstunde”, dat ook veel Nederlandse scholieren hebben moeten lezen. Het is een roman waarin de auteur het thema ”plicht” behandelt. We hebben het blijkbaar lang genoeg over onze rechten gehad dat we nu weer over onze plichten moeten nadenken. Maar ”Deutschstunde” laat zien dat het ook wat plichten betreft gemakkelijker gezegd dan gedaan is. Plicht wordt levensgevaarlijk als het hart er niet meer bij betrokken is.

Bij dezelfde uitgever verscheen een boek over het goede leven, geschreven door de Engelse denker Theodore Zeldin (1933) die eerder dikke boeken schreef over onderwerpen als passie, werken en geluk.

Zeldin grondt zijn betoog niet op wat de Bijbel over een goed leven zegt, maar wil luisteren naar de ervaringen van bekende en onbekende mensen. In dit boek geeft hij tips over hoe je van je vooroordelen af kunt komen, hoe je bij jezelf een gevoel voor humor kunt ontwikkelen en hoe je kunt voorkomen dat je ongeliefd wordt. Het goede leven gaat bij hem dus vooral over de vraag hoe ík het goed heb, en die benadering past heel goed bij onze tijd. Zeldin schrijft een handleiding voor de mens die op zichzelf gericht is en dat nog meer wil worden. Het afscheidscollege van prof. Den Hertog zal ongetwijfeld een ander geluid laten horen.

Schaamte en schande

Klaas Huizing, hoogleraar systematische theologie in Würzburg en schrijver van twaalf romans, wil in zijn ethische werk over schaamte en eer wél vanuit de Bijbelse kaders denken. Opvallend is echter dat hij begint met Maarten ’t Hart en diens ervaringen met het calvinisme. De reden hiervoor is dat volgens Huizing in de gereformeerde traditie schaamte te veel met schuld en dus met zonde is verbonden. Daar zouden we vanaf moeten en dat kan naar het oordeel van Huizing ook. Volgens hem tekent de Bijbel ook een andere lijn, namelijk die van een meer optimistische mensvisie die het mogelijk maakt schaamte ook positief te laten werken.

Huizing verwijst in zijn interessante en geleerde boek naar veel oude en moderne literatuur, muziek en films omdat we volgens hem daar veel van kunnen leren. Ook het werk van de Duitse schrijver Thomas Mann (1875-1955) noemt hij en dan met name diens magistrale roman ”Der Zauberberg”. Dit indrukwekkende boek, dat steeds opnieuw in vele talen wordt uitgegeven, beschrijft de mini-kosmos van een sanatorium in Davos aan het begin van de negentiende eeuw. Deze ‘toverberg’ is een wereld van schijnburgerlijkheid, een façade waarachter de elite een leeg bestaan verbergt.

Thomas Mann zelf was voorstander van een elitair leven waarin alles volgens hoogstaande normen verliep. Maar hoe dramatisch werkte dat uit in zijn gezin. De uitgave van tweehonderd brieven uit het familiearchief –waarvan honderd niet eerder zijn gepubliceerd– tekent deze uitwerking. Voor Thomas Mann zelf was er geld, aanzien en eer, maar het leven van zijn –overigens begaafde– kinderen werd gestempeld door het gebruik van drank en drugs en door psychische problemen. Dat alles maakt het lezen van deze in prachtig Duits geschreven brieven tot een zowel weldadige als verdrietige bezigheid. Maar het brengt ook tot nadenken over wat ik dan maar even ”het dubbele van hogere kringen” noem: geldzucht, onwaarachtigheid en zelfzucht. Het is –en dat heeft Thomas Mann wel steeds heel goed gezien– eigen aan de mens.

Deugden

Wie kennisneemt van de catalogus die verscheen bij een tentoonstelling over de zeven hoofdzonden in Augsburg, zal evenmin optimistisch over de mens denken. Paus Gregorius I stelde in de zesde eeuw een lijst op van de zwaarste zonden, zonden zó ernstig dat een mens daarmee bewust de gemeenschap met God opgeeft. Reden waarom zelfs gesproken wordt over doodzonden.

Die zeven zonden zijn hoogmoed, hebzucht, wellust, afgunst, onmatigheid, woede en gemakzucht. Deze zonden liggen aan de basis van vele daden die God in Zijn eer aantasten en schadelijk zijn voor de mensen.

De catalogus laat zien hoe deze zonden in de loop van de eeuwen in de kunst zijn afgebeeld, maar gaat in een aantal opstellen ook in op de actuele betekenis van deze zonden. Conclusie is dat deze zonden meer dan actueel zijn en in feite alle ellende in deze wereld veroorzaken. Opnieuw dus de betekenis van de ethiek voor vandaag en dan vanuit de kerkgeschiedenis belicht.

Ook wordt aandacht gegeven aan wat vanuit de Schrift tegenover deze lijst wordt geplaatst, namelijk de zeven gaven van de Heilige Geest (gebaseerd op Jesaja 11:2-3). Zeven tegen zeven maakt een spannende strijd en die spanning zit bijvoorbeeld in de zonde van de hebzucht. Is zuinig omgaan met geld een deugd of is het een teken van hebzucht? De Duitse theoloog Rudolf B. Hein schreef een stevig boek over de deugd van de ”Sparsamkeit”. Daarin gaat het over bezuinigen, over sparen, over spaarzaam omgaan met geld en goed en over duurzaamheid. Ook behandelt hij de vraag hoe daar in de loop van de eeuwen in de kerk over is gedacht en wat wij daar vandaag van kunnen leren. En vooral: wat zegt de Bijbel erover?

Hein pleit voor matigheid en soberheid in een samenleving waarin voor velen steeds meer geld beschikbaar is. Volgens hem kun je goed leven door spaarzaam te zijn. En Hein is geen calvinist, maar degelijk rooms-katholiek.

Horen we het ook eens van een ander.

”Deutschstunde” (Werkausgabe, Band 7), Siegfried Lenz; uitg. Hoffmann und Campe, Hamburg; ISBN 978 3 455 50391 3; 760 blz.; € 40,-; ”Gut Leben. Ein Kompass der Lebenskunst”, Theodor Zeldin; uitg. Hoffmann und Campe, Hamburg; ISBN 978 3 455 40597 2; 480 blz.; € 28,-; ”Scham und Ehre. Eine theologische Ethik”, Klaas Huizing; uitg. Gütersloher Verlagshaus, Gütersloh; ISBN 978 3 529 08239 4; 544 blz.; € 39,99; ”Die Briefe der Manns. Ein Familienporträt”, Timann Lahme e.a. (red.); uitg. S. Fischer, Frankfurt am Main; ISBN 978 3 10 002284 4; 720 blz.; € 24,99; ”Die sieben Todsünden”, Melanie Thierbach (red.); uitg. Michael Imhof Verlag, Petersberg; ISBN 978 3 7319 0255 3; 368 blz.; 248 afb.; € 49,95; ”Sparsamkeit. Tugendethik im ökonomischen Spektrum”, Rudolf B. Hein; uitg. Aschendorff Verlag, Münster; ISBN 978 3 402 13141 1; 540 blz.; € 69,-.