De dood van Servet is volgens velen een smet op het blazoen van de reformator Johannes Calvijn. Servet werd op 25 oktober 1553 ter dood gebracht, na te zijn veroordeeld door de raad van Genève wegens godslastering. Calvijn zou de machtige persoon zijn die achter de doodstraf zat.

Van Stam publiceerde vorige maand een boek over de kwestie (”The Servetus case: An appeal for a new assessment”, uitg. Librairie Droz). Maandag was hij in Utrecht te gast op de wintervergadering van het Kerkhistorisch Gezelschap, dat vanaf dit jaar geïntegreerd is in de Vereniging voor Nederlandse Kerkgeschiedenis.

De Geneefse hervormer was in die tijd helemaal niet zo machtig, zet de kerkhistoricus uiteen in de lutherse kerk aan de Hamburgerstraat. „Calvijn en zijn collega’s, die allen op een na afkomstig waren uit Frankrijk en dus zelf buitenlanders waren, moesten het in die tijd ontgelden. Er kwamen veel klachten over Calvijn binnen bij het stadsbestuur. Zijn positie was toen zo sterk ondergraven dat hij overwogen heeft om op te stappen.”

Zo verklaarde een vooraanstaande inwoner van Genève dat hij Calvijn niet langer als predikant erkende. Een ander beweerde dat Calvijn mensen tot zonde dwong. Een vrouw vond een boek van Calvijn beledigend. „Het is ver bezijden de werkelijkheid van toen om Calvijn te schetsen als een machtige tiran die achter de schermen alle touwtjes in handen had. Calvijns machtspositie is een fabel.”

De kerkhistoricus is het er wel mee eens dat Calvijn een besliste tegenstander was van Servet en de hand had in diens arrestatie.

Zijn eindconclusie vat Van Stam samen met een verhaal over drie toeristen die in Canada in een bos zijn verdwaald. Nadat ze vuur weten te maken, worden ze gered door rangers met een helikopter. Die foeteren hen uit over hun onverantwoordelijke gedrag, sleuren hen in de helikopter en trappen het vuur uit. Als er op de plek waar ze vandaan komen een enorme bosbrand woedt, zeggen de rangers: „We hebben de aanstichters te pakken.”

Van Stam: „De toeristen moesten een vuur ontsteken om te overleven. Maar je kunt hen toch niet schuldig verklaren aan een bosbrand omdat een ranger het vuur niet goed had uitgetrapt?”

Noren en Denen

In een andere lezing bespreekt dr. Sabine Hiebsch Scandinavische invloeden op het wordingsproces van de lutherse gemeente in Amsterdam. Die invloeden waren er volop, aldus de onderzoeker aan de Vrije Universiteit. In de tweede helft van de zeventiende eeuw was de groei van de lutherse gemeente voor een aanzienlijk deel te danken aan Noren en Denen die zich in Amsterdam vestigden. Zij kwamen hier werken in de scheepsbouw. Door geldelijke steun van onder anderen Scandinavische vorsten kon de gemeente tot aanzien komen.

Dr. Tom van den End belicht de situatie van de christelijke kerk in het vroegere Oost-Indië. Samen met anderen redigeerde hij een bronnenpublicatie van kerkelijke documenten uit de periode van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC). In de zeventiende en de achttiende eeuw vonden de Nederlanders de inheemse christenen in het VOC-gebied „dom” en „weerspanning.” Dat oordeel veranderde in de negentiende eeuw, toen men die christenen in hun dorpen hoorde voorlezen uit de Bijbel en psalmen zingen en toen men hun zendingsbewustzijn zag.

De kritiek van destijds zegt volgens dr. Van den End nog het meest over de Europese beoordelaars. „De paternalistische Nederlanders wilden dezelfde christenen als in Nederland. Men had niet in de gaten dat christenen in Oost-Indië anders waren.”