In de zomer van 2016 was er in Nederland een vierdelige documentaire op televisie te zien, getiteld ”Het geheim van de paus”. Programmamaker Andries Knevel ging op zoek naar dat geheim. Hij hield een dagboek bij waarvan de aantekeningen nu in druk verschenen zijn.

Voor een deel geeft dat een extra dimensie aan de documentaire, voor een deel betekent dat ook een herhaling van zetten. Drie vragen vormden het uitgangspunt bij zijn zoektocht: Hoe kan het dat een man in staat is een instituut dat zo onder vuur lag, weer een positieve impuls te geven? Wat zijn de bronnen waaruit hij put? En wat voor relatie is er tussen deze Franciscus en zijn illustere naamgenoot uit Assisi?

Om een antwoord op deze vragen te krijgen bezocht Knevel Rome verschillende malen en sprak hij met een illuster gezelschap van bewonderaars en critici van deze paus, van minster Ploumen tot de conservatieve priester Antoine Bodar.

Bewondering

Knevel staat vooral aan de kant van de bewonderaars. Die bewondering is ten dele terecht. Deze paus had de moed om openlijk kritiek te uiten op de curie in het Vaticaan en daar de bezem door te halen. Dapper was ook zijn excommunicatie van maffiosi die sommige streken in Italië teisteren. Indrukwekkend is eveneens zijn oprechte betrokkenheid op armen en behoeftigen (zo liet hij bij het Vaticaan douches voor daklozen plaatsen).

Ontroerend was het tafereel waarbij hij een man met een ernstige huidaandoening omhelsde. In dezen komt de paus over als een oprecht en bewogen mens. Dat zal ongetwijfeld meegewerkt hebben aan het positieve aura dat hem omringt. „Deugde tot voor kort de Kerk niet en paus Ratzinger helemaal niet, tegenwoordig deugt ondanks de Kerk paus Bergoglio” (Bodar).

Twee gezichten?

Maar er zijn ook tegengeluiden. Is Franciscus een paus met twee gezichten? Daar lijkt het soms wel op. Naar buiten toe laat Franciscus geen uitgesproken christelijk geluid horen. Wat is nog het verschil tussen deze paus en een sociaaldemocraat? Antoine Bodar mist bij deze paus de nadruk op de verticale lijn, de lijn tussen God en mens. Dat maakt hem misschien salonfähig voor seculieren, maar daar komt de kerk uiteindelijk niet veel mee verder.

Dat beseft Knevel terdege, en hij schroomt dan ook niet om kritische vragen te stellen. Is de mateloze populariteit van de paus niet gewoon mensverheerlijking? Net als Bodar mist Knevel bij Franciscus naar buiten toe het getuigenis dat van een leider van een (wereld)kerk verwacht mag worden. Waarom durft de paus geen duidelijke kritiek te uiten op de islam (zoals zijn voorganger wel deed) en noemt hij moslims en anders gelovigen ”kinderen van God”? Vanwaar deze interreligieuze correctheid?

Is dat zijn jezuïtische achtergrond? Zijn schatplichtigheid aan de theologie van Vaticanum II, die positief over andere godsdiensten sprak en andersgelovigen niet buiten het heil beschouwt? Die vraag, de vraag naar de exclusiviteit van het christelijke geloof, intrigeert Knevel en loopt als een rode draad door het boek. Hij spreekt er met verschillende rooms-katholieken over, maar krijgt geen duidelijke antwoorden.

Kritischer

Op bepaalde punten zou Knevel best kritischer mogen zijn. Met instemming citeert hij soms uitspraken van de paus die ondubbelzinnig semipelagiaans zijn. Wat te denken van een uitspraak als: „Hij wil dat onze vrijheid zich afkeert van het kwade en zich keert naar het goede, en dat is mogelijk –het is mogelijk!– met zijn genade.”

Het radicale paulinische en augustijnse sola gratia horen we bij deze paus niet terug. En is het echt zo dat het verschil inzake de rechtvaardiging tussen Rome en de Reformatie is weggenomen? Dat is een veel te snelle conclusie, ondanks de verklaring die de Rooms-Katholieke en de Lutherse Kerk hieromtrent hebben aangenomen. Bij Rome is geen plaats voor het sola fide en ook niet voor de gedachte van de toerekening van de gerechtigheid van Christus.

De vraag is wat de koers en het beleid van deze paus op de langere termijn zullen betekenen voor de Rooms-Katholieke Kerk. Insiders zijn daar somber over. Ondanks het verbeterde imago van de kerk, neemt het kerkbezoek niet toe. „Er komt geen mens méér in de kerk door Bergoglio. Hij kan dan wel populair zijn, maar de kerk is dat nog steeds niet”, stelt Vaticaanwatcher Sandro Magister die Knevel in het boek citeert.

Vragen

Knevel schreef een boek dat een aardige introductie biedt op de persoon en de theologie van de huidige paus, maar dat op verschillende punten net niet diep genoeg gaat. Dat was waarschijnlijk ook niet de bedoeling, want de ondertitel luidt –weinig pretentieus– ”een zoektocht”. Of Knevel eruit gekomen is, wordt niet geheel duidelijk. Daar blijven mijns inziens te veel vragen voor open of worden uit de weg gegaan.

Boekgegevens

”Het geheim van de paus. Een zoektocht”, Andries Knevel; uitg. Boekencentrum, Zoetermeer, 2016; ISBN 978 90 239 7104 7; 188 blz.; € 18,90.