Nu echter lijkt in een deel van de gereformeerde gezindte hermeneutiek weer op de agenda te worden gezet met als doel oude standpunten naar nieuwe standpunten te masseren. Onze voorouders hebben de Bijbel door een bepaalde bril gelezen en die bril is aan vervanging toe. Men wil de Bijbel als norm niet loslaten maar poogt toch standpunten in te nemen die maatschappelijk meer aanvaardbaar zijn.

Wie het indrukwekkende boek van John Frame over de geschiedenis van de westerse filosofie en theologie doorneemt, kan duidelijk zien dat we dit soort benaderingen al eerder gehad hebben. Frame laat zien hoe de filosofie de theologie beïnvloedt en dat vandaag de filosofie het accent legt bij de ervaring van de mens. Wat ik erbij voel, wat het bij mij oproept en hoe ik het kan plaatsen, zijn zo de normen voor de norm geworden en zijn ook tot hermeneutische sleutels geworden.

Als de Bijbel op deze wijze benaderd wordt, kunnen twee mensen in één kerk qua ethisch standpunt bijvoorbeeld heel verschillend uitkomen. Dat moet dan ook niet erg zijn want ze gaan beiden van de Bijbel uit.

Verschillende tradities

Volgens nieuwtestamenticus Klaus Wengst is het onverstandig de waarheid achter een tekst te zoeken en hij betrekt die stelling vooral op de vier evangeliën. In zijn boek dat onder de titel ”Mirjams Sohn” verscheen, stelt hij dat we de boodschap van Jezus niet zullen vinden als we allerlei teksten als ”latere invoegingen” verklaren maar wel als we de teksten aanvaarden zoals ze naar ons toe gekomen zijn – daarin vinden we de Jezus Die de evangelisten wilden verkondigen. Het gaat bij hun verhalen over Jezus om oude sagen met een boodschap en het is de taak van de exegeet die boodschap boven water te krijgen en relevant te maken.

Sinds zo’n twintig jaar is de belangstelling voor de geschiedenis van de uitleg van de Bijbel enorm toegenomen. Een prachtig resultaat daarvan is de ”Encyclopaedia of the Bible and its reception”, waarvan onlangs het dertiende deel verscheen. In dit deel staat een artikel van bijna honderd pagina’s met daarin een overzicht van hoe de Bijbel in verschillende werelddelen en in verschillende christelijke tradities uitgelegd wordt en werd.

Dat artikel is alleen al leerzaam om de lezer te laten zien dat wij in het Westen niet de eersten zijn die de Bijbel uitleggen en dat wij ook niet de enigen zijn. In de hier genoemde tradities geldt voor allen dat de Bijbel het onfeilbare Woord van God is en dat betekent dat er vrij algemene eenstemmigheid is over de ethische implicaties van de Schrift. Echter als het gaat om de uitleg, legt niet elke traditie een even groot accent op bijvoorbeeld de lijn naar de rechtvaardiging door het geloof en zoekt ook niet ieder even sterk vanuit het Oude Testament de lijn naar Christus aan te geven. Andersom zijn er ook uitleggers die zo exegetiseren alsof Christus in elke tekst van het Oude Testament te vinden is.

Meer informatie daarover geeft de bundel studies over de Bijbeluitleg van de Latijnse kerkvaders. Naast natuurlijk Augustinus passeren een groot aantal andere theologen de revue en bij allen is er een diepe eerbied voor het Woord van God en de overtuiging dat elk woord door de Heilige Geest geïnspireerd is. Toch heeft ieder een eigen hermeneutiek in die zin dat de één het accent legt op de tekst als middel om beter zicht op God te krijgen, terwijl een ander de Bijbel leest met het oog op het leven als monnik.

Die variatie was er binnen het ene christendom, ook al ging men met elkaar in discussie over de juiste uitleg van een tekst. Wie de studies zo doorleest zal onder de indruk komen van de diepe exegetische inzichten uit die tijd, maar toch ook af en toe verwonderd staan over uitleggingen en toepassingen die in onze ogen nogal vergezocht en speculatief zijn.

Nederig en voorzichtig

Opvallend en ook wel vanzelfsprekend is hoe de context van de uitlegger de uitleg bepaalt. Bij uitgeverij Eerdmans verschijnt een serie over Bijbeluitleg in de middeleeuwen en in het nieuwe deel dat het boek Genesis behandelt, geeft Joy Schroeder een vertaling van een zevental teksten. Die teksten zijn voor een groot deel verklaringen van Genesis maar een paar gaan over de vraag hoe de Bijbel uitgelegd moet worden.

Het verbaast niet dat in een context waarin de kerk zich steeds meer ging bezighouden met geld en macht, degenen die daartegen protesteren de teksten vooral zo uitleggen dat duidelijk wordt dat de kerk onder het oordeel Gods komt, zich moet bekeren en weer met verkondiging en pastoraat bezig moet zijn. Om dat doel te bereiken wordt nogal eens een allegorische uitleg toegepast die zacht gezegd de indruk wekt de Bijbel te laten buikspreken.

Zij die hard roepen dat de Bijbelteksten in hun culturele context verstaan moeten worden, kunnen er via dit boek aan herinnerd worden dat vooral hun eigen hermeneutiek door de culturele context bepaald wordt, net zoals dat voor deze middeleeuwse theologen gold. Dat maakt misschien ook wat nederiger en voorzichtiger. Gods Woord houdt stand in eeuwigheid en dat kun je van onze hermeneutiek niet bepaald zeggen.

Babel

De voorkant van het prachtige boek dat kunsthistoricus Gérard Denizeau publiceerde kan in dit verband als symbolische waarschuwing gelden. Het boek biedt 132 kleurafbeeldingen van Bijbelse geschiedenissen, profetieën en gelijkenissen met de daarbij behorende teksten uit de Schrift. De voorplaat van dit boek –heel geschikt als geschenk– vertoont de torenbouw van Babel. Hoogmoed, spraakverwarring en een bouwwerk dat niet opgeleverd werd en dus niets opleverde. Dat kan symbool staan voor hermeneutiek die te weinig beseft te maken te hebben met het gezaghebbende Woord van de heilige God.

”A History of Western Philosophy and Theology”, John M. Frame; uitg. P&R Publishing, Philipsburg; ISBN 978 1 62995 084 6; 874 blz., $ 45;
”Mirjams Sohn – Gottes Gesalbter”, Klaus Wengst; uitg. Gütersloher Verlagshaus, Gütersloh; ISBN 978 3 579 08241 7, 656 blz., € 39,99;
”Encyclopaedia of the Bible and its Reception”, dl. 13; uitg. De Gruyter, Berlijn; ISBN 978 3 11 031330 7, 1158 blz.; € 259;
”Patristic Theories of Biblical Interpretation – The Latin Fathers”, Tarmo Toom (ed.), uitg. Cambridge University Press, Cambridge; ISBN 978 1 107 06655 7; £ 64,99;
”The Book of Genesis – The Bible in Medieval Tradition”, Joy A. Schroeder; uitg. Eerdmans, Grand Rapids; ISBN 978 0 8028 6845 9; 317 blz., $ 35;
”Die Bibel in Bildern”, Gérard Denizeau; uitg. Verlag Lambert Schneider, Heidelberg; ISBN 978 3 650 40152 6; 224 blz.; € 49,95.