De vraag van Psalm 119 is herkenbaar voor alle opvoeders: „Waarmee zal de jongeling zijn pad zuiver houden?” Het antwoord wijst de weg: „Als hij dat houdt naar Uw woord.” De psalm drukt een hartstochtelijk verlangen uit naar zuiverheid, heelheid en het geborgen zijn bij God. Wat is er heerlijker dan opgroeiende kinderen en jongeren te zien verlangen naar een leven met God?

Persoonsvorming is een belangrijk onderwerp binnen de onderwijswereld. Voor de christelijke pedagogiek als geheel is het een centraal begrip. Persoon-zijn verwijst naar de eigen positie van de mens als schepping van God. Ook drukt het iets uit van een weg naar de toekomst. Het kind is er en verlangt ook iemand te worden.

De mens is, aldus Augustinus, onrustig tot op God. Alle verlangens die mensen hebben, gaan terug op het verlangen naar God. In een recente verwerking daarvan noemt de Amerikaanse filosoof James K. Smith het verlangen het meest kenmerkende aspect van de mens. Het verlangen van zowel opvoeders als jeugdigen kan onder druk komen te staan door prestatiedrang en assimilatiedruk. Nadruk op resultaten of de bescherming van eigen nestgeur zorgen ervoor dat er minder tijd en ruimte is voor persoons­vorming.

Binnen de pedagogiek is het daarom nu tijd oog te hebben voor dit verlangen. In de eerste plaats is het tijd om de kern van de persoonsontwikkeling serieus te nemen, namelijk het hart dat door God gemaakt is om te verlangen naar Hem en bedoelt is de diepere zin van het leven te vinden.

In de tweede plaats moet verlangen ook de tijd krijgen. De neoliberale nadruk op efficiëntie en rendement brengt haast en ongeduld in het pedagogische domein. Wanneer we wijsheid willen laten ontstaan, moeten we rekening houden met rijping. Dat vraagt tijd.

Geheim

Maar wat zeggen we als we een christelijk ideaal van persoonsvorming koesteren? Vorming in geestelijke zin is een gebeuren dat zich aan de persoon voltrekt: Christus krijgt in hem of haar gestalte. Het is dus een geheim dat zich onttrekt aan alle vormen van maakbaarheid. En toch gaat christelijke opvoeding juist over het verlangen dat het opvoedend handelen bijdraagt aan deze specifieke vorming.

We constateren dat er op drie gebieden iets met de persoon gebeurt in zijn vorming. Een wijs persoon is in staat om te onderscheiden of het tijd is om een verlangen te volgen of om het verlangen te zien als een onnodige begeerte. Dit noem ik het morele aspect.

Daarnaast is er het cognitieve aspect, dat te maken heeft met de vorming van een visie op de wereld. De gelovige is daarmee in staat zich kritisch en profetisch te verhouden tot de bestaande omgeving.

In de derde plaats heeft het persoonsideaal ook een contemplatief aspect. Een christen leeft van genade en opent zich voor wat hem van buitenaf gegeven wordt. Hier moet de Heilige Geest Zijn werk doen. En daar worden ook anderen bij ingeschakeld.

En over die anderen gaat pedagogiek. Het gaat over de opvoeders en omstandigheden die in deze ontwikkeling een rol spelen. De vraag is bijvoorbeeld op welke manier mensen identificatie­figuren kunnen zijn en wat ervoor zorgt dat zij een vertrouwensband weten op te bouwen met het kind of de jongere die ertoe doet. Het gaat dus ook om de pedagogische kwaliteit die bijdraagt aan de persoonsvorming.

Traditie

Wat is nu essentieel voor een hedendaagse christelijke pedagogiek? Allereerst is dat het leven uit genade. We belijden dat God aan het begin van het leven staat, maar ook de Initiatiefnemer is voor de redding van de mens. De doop is uiting van dit genadige initiatief van God. Hij geeft eerst, en dan pas vraagt Hij. Dit is een verwonderingwekkend gegeven. Als we verlangen naar God, dan is dat een verlangen naar een God Die schenkt en daarmee Zijn intense wil tot verbondenheid met verloren mensen uitspreekt.

Vervolgens is dat leven uit de Schrift. Augustinus had het ideaal dat iedere jongere een harstochtelijk verlangen zou hebben om de Schrift te bestuderen. Dan gaat het erom dat de zich vormende persoon de Schriften nauwkeurig tot zich neemt en zo wijs en vroom wordt en tegelijk een zelfstandig oordeel kan vormen over hoe het er in Gods wereld aan toegaat.

Het gezag van de Schriften betekent ook dat ze onze verlangens onderbreken en doorbreken. Onderdeel van een Schriftgerichte didactiek is ook dat men samen met de leerling ‘gebogenheid’ leert: bereid om zich te buigen onder wat de Schrift zegt. Het beeld van de jongeling van Psalm 119 is nauw verbonden met het zelfgetuigenis van Christus, Die het bezig zijn in de dingen van Zijn Vader als ”eten en drinken” beschouwde. Als er één uitdaging is voor ouders, leraren en catecheten is dat het voeden van dit verlangen.

Ten derde is dat een betrokkenheid op Gods wereld. Jongeren moeten op een gezonde wijze in de plurale samenleving kunnen staan. Een belangrijke, maar ook moeilijke vaardigheid is om een open en kritische dialoog aan te gaan met anderen die geen of een minder uitgesproken christelijke overtuiging hebben.

Bevindelijk

Wij willen deze christelijke pedagogiek op een bevindelijke wijze articuleren. Het woord ”bevindelijk” verwijst hier naar de persoonlijke ervaring en het vermijden van afstandelijke kennis die een voet te hoog zit. Dit sluit direct aan bij het concept van persoonsvorming.

Allereerst de genade. Aandacht voor persoonsvorming is zorg voor de ziel. Bevindelijke pedagogiek maakt het mogelijk dat de persoon op zichzelf reflecteert voor het aangezicht van God. Als hier niet aan voldaan wordt, staat christelijke opvoeding de persoonsvorming in de weg.

Wat betreft de Heilige Schrift benadruk ik dat de jeugdige deze niet moet leren kennen als een versteende grootheid, maar als een sprekend en levend Woord dat in zichzelf gezaghebbend is. Om de Schriften bevindelijk te leren verstaan, is een leerlijn nodig waarin kinderen van jongs af aan gezond hermeneutisch leren lezen. Wanneer bij het leren lezen de kennis van het hoofd afgesplitst wordt van de kennis van het hart, is er geen sprake meer van bevindelijke pedagogiek.

Ten slotte de betrokkenheid op de wereld van God. Hoe huiveringwekkend de machten in deze wereld ook zijn, christelijke persoonsvorming beoogt jongeren engagement bij te brengen voor deze wereld, omdat het Gods wereld is. Het engagement zal het karakter moeten hebben van compassie met hen die gebukt gaan onder onrecht. Het is immers een engagement dat getekend is door het gelovige besef dat alle machten in Christus’ hand zijn. Een kenmerk van bevindelijke pedagogiek is het verlangen om de persoon zo te vormen dat hij, op grond van wat de Schriften zeggen over mens en wereld, een gevoeligheid ontwikkelt voor wat niet deugt in de directe of minder directe leefomgeving.

Het verlangen om het pad zuiver te houden moet weerspiegeld worden in het leven van de opvoeder. Christelijk opvoeden vereist meer dan ooit een intense betrokkenheid bij het leven van de jongere. Tegelijk kan dit niet zonder het besef dat je als opvoeder altijd tekortschiet. Het verlangen is daarom niet dat de jeugdige de opvoeder zal kopiëren, maar dat hij verstandiger wordt dan al zijn leraren. De opvoeder geeft het roer, dat hij als uitlegger en gids soms even overneemt, steeds meer uit handen, in het vertrouwen dat de persoonlijkheid-in-wording de goede koers zal gaan varen.

En door het hele handelen heen beoogt een christelijke opvoeder te wijzen op de ster van Jezus Christus, Wiens komst wij in deze adventstijd herdenken. Met Hem beoogt de opvoeder de jongere te leren verlangen naar de realisering van Zijn Koninkrijk, niet alleen in de toekomst maar ook in het hier en nu.

De auteur is hoogleraar op de bijzondere leerstoel christelijke pedagogiek. Deze leerstoel is door Driestar educatief gevestigd aan de Theologische Universiteit Apeldoorn. Dit artikel is een bewerking van de inaugurele rede die hij vanmiddag hield. De volledige tekst van de rede is te verkrijgen via tua.nl/webshop.