Je kunt biografieën over mensen lezen maar ook over boeken, moet Princeton University Press hebben gedacht. De Amerikaanse uitgeverij brengt sinds 2011 de serie ”Lives of great religious books” op de markt, waarin dit jaar delen verschenen over onder meer de ”Institutie” en ”Mere Christianity”. Een mooie opzet, al is niet precies duidelijk wanneer een boek belangrijk genoeg is om een plaatsje in de serie te krijgen. Het aanbod is dan ook divers: van Augustinus’ ”Belijdenissen” tot de confuciaanse ”I Ching”.

Monster

Dat de ”Institutie” een belangrijke plaats inneemt in de geschiedenis van het religieuze boek, is onomstreden. Het geschrift van de reformator Calvijn, dat tussen 1536 en 1559 in verschillende edities verscheen, drukte de eeuwen door een stempel op het denken van gereformeerden (en anderen) wereldwijd.

De ”Institutie” was geen academische studie, benadrukt Bruce Gordon, hoogleraar kerkgeschiedenis aan Yale Divinity School in de Verenigde Staten. Het werk, waarin Calvijn de christelijke leer uiteenzette, was bedoeld voor christenen „van vlees en bloed”, voor gewone mensen die hongerden naar kennis van de zaligheid, voor jonge mannen die als predikant de vervolgde kerk in Frankrijk zouden gaan dienen.

Calvijn schreef dus niet zozeer een dogmatisch of systematisch theologisch werk, al gebruikten protestanten het in latere eeuwen meestal wel zo (bijvoorbeeld om een bepaald standpunt te verdedigen). In de ”Institutie” gaat het vooral over de relatie tussen God en mens, over verlossing en levensheiliging. Het is een leerboek dat vooral „geleefd” moet worden, aldus Gordon.

De terechtstelling van Michael Servet, die niet geloofde in de drie-eenheid, wierp lange schaduwen over de geschiedenis van de ”Institutie”. Velen zagen (en zien) Calvijn als een intolerante theoloog. Zelfs de Britse krant The Telegraph stelde zich in 2009 nog serieus de vraag: „Was Calvin a Monster?”

Gordon gaat na hoe de ”Institutie” werd gelezen, bestudeerd en gebruikt (en soms misbruikt). Onder anderen Franse en Amerikaanse protestanten, Abraham Kuyper en de neocalvinisten, Zuid-Afrikaanse bevrijdingstheologen en Chinese zendelingen passeren de revue.

Ook hedendaagse ”new calvinists”, zoals John Piper en Tim Keller, grijpen terug op de zestiende-eeuwse kerkhervormer. Keller bekende in 2012 dat hij de ”Institutie” voorheen altijd als een soort encyclopedie had gebruikt. Nuttig om wat in op te zoeken, maar meer ook niet. Maar toen hij het boek in zijn geheel had gelezen, was hij diep onder de indruk van de kracht en de Bijbelse rijdom van dit „meesterwerk.”

Keller: „Het is verleidelijk om de geschriften van Calvijn „inspirerend” of „stichtelijk” of „spiritueel” te noemen, maar we doen ze geen recht door uitdrukkingen van Hallmarkwenskaarten te gebruiken. Calvijns geschriften lezen helemaal niet als theologische verhandelingen, maar als overdenkingen van een mens over de Schrift vóór God. De taal zit vol eerbied en ontzag, en vaak ook tederheid. Dat betekent dat het Calvijn, ondanks de vele redeneringen, helemaal om het hart ging.”

BBC-radio

Ook ”Mere Christianity” –in het Nederlands vertaald als ”Onversneden christendom”– is een boek dat de lezer naar de kern van het christelijk geloof wil leiden. Misschien is het nog iets te vroeg om Lewis’ boek als een klassieker te zien, omdat het nog geen eeuw oud is. Aan de andere kant: het wordt beschouwd als een van de belangrijkste religieuze werken van de twintigste eeuw. Het boek verscheen in ten minste 36 talen en werd alleen al sinds 2001 miljoenen keren verkocht.

En dat voor een boek dat eigenlijk niet als boek was bedoeld. Tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen Duitse vliegtuigen Londen bombardeerden, hield Lewis –een universitair docent Engelse literatuur uit Oxford– op verzoek vier toespraken voor de BBC-radio. Hij mocht uitleggen wat christenen geloven en bezorgde burgers troost bieden. De teksten verschenen later in drie paperbacks en in 1952 –na een lichte bewerking– als het boek ”Mere Christianity”.

De reacties op Lewis’ toespraken liepen sterk uiteen. Behoudende christenen waren overwegend positief; liberalen vonden Lewis’ opvattingen achterhaald. Het prestigieuze Times Literary Supplement reageerde enthousiast: „Lewis bezit de tamelijk unieke kracht om theologie aantrekkelijk en opwindend te maken.” Zeker 1,5 miljoen mensen hadden immers geluisterd naar een uitleg over de betekenis van de menswording van Christus en de drie-eenheid.

Toen ”Mere Christianity” uitkwam, vonden weinig kranten en tijdschiften het nog nodig om het boek te recenseren. Iedereen herinnerde zich Lewis’ radiotoespraken nog wel. Hij stond bekend als apologeet, een verdediger van het christelijk geloof.

In de culturele omwentelingen van jaren zestig leek een orthodox boek als ”Mere Christianity” in de vergetelheid te raken. Toch nam het weer toe in populariteit, vooral doordat het de levens van mensen veranderde, schrijft de Amerikaanse historicus George M. Marsden (bekend van onder meer zijn biografie over Jonathan Edwards). Hij noemt onder anderen J. I. Packer, Tim Keller en Alister McGrath.

Ook Chuck Colson, die een belangrijke rol speelde in het Watergateschandaal dat in 1974 tot de val van de Amerikaanse president Nixon leidde, raakte onder de indruk van ”Mere Christianity”. Lewis schrijft over „De Grote Zonde” –trots– en dat was precies de zonde die Colson gevangen hield. De Amerikaan kwam in zijn cel tot bekering.

Lewis, die in 1963 overleed, spreekt mensen nog steeds aan. De bekende atheïst Christopher Hitchens constateerde in 2007 in zijn boek ”God is niet groot” dat Lewis opnieuw de populairste christelijke apologeet is geworden en „het belangrijkste propagandamiddel van het christendom in onze tijd.”

Marsden somt een aantal redenen op waarom de boodschap van ”Mere Christianity” tijdloos is. Lewis plaatst de kernstukken van het christelijk geloof, ideeën die de tijd hebben doorstaan, tegenover visies die cultureel bepaald en in de mode zijn. Hij brengt die waarheden –door het gebruik van metaforen– dicht bij de gewone man en diens ervaringen, gevoelens en verbeelding. Lewis biedt geen goedkope genade aan: het gaat om een leven uit en door Christus.

Boekinfo

”John Calvin’s ”Institutes of the Christian Religion”: A Biography”, Bruce Gordon; Princeton University Press, New Jersey, 2016; ISBN 978 0 691 1521 27; 304 blz.; € 22,54;

”C. S. Lewis’s ”Mere Christianity”: A Biography”, George M. Marsden; Princeton University Press, New Jersey, 2016; ISBN 978 0 691153 73 5; 264 blz.; € 21,50.