Nee, klein kun je Turkije niet noemen. Nederland past er een kleine twintig keer in, en de Turkse bevolking is vierenhalf keer zo groot als die van Nederland. Toch is die enorme Turkse landmassa maar een schijntje van wat het ooit was. Dat besloeg in zijn hoogtijdagen een gebied dat reikte van Somalië in het zuiden tot Oekraïne in het noorden, en van Iran in het oosten tot Oostenrijk in het westen. Het Ottomaanse Rijk, de voorloper van het huidige Turkije, was een wereldrijk van een omvang die in de geschiedenis maar een paar gelijken kent.

De Turkse leider Erdogan zinspeelt er al jaren op dat hij terugverlangt naar die tijden, toen het Ottomaanse Rijk de wereld regeerde en de kalief leverde onder wie alle moslims –en eventuele niet-moslims– als het even kon een beetje vreedzaam konden leven. Het past ook in zijn opklimmende persoonlijke ambities: eerst burgemeester van Istanbul, dat als Constantinopel ooit de hoofdstad was van het Ottomaanse Rijk. Toen premier van Turkije, en daarna –sinds 2014– president. Alleen een terugkeer van de tijden van de sultans en kaliefen stijgt daar nog bovenuit.

Nooit vrijwillig

Opmerkelijk is dat die toespelingen naar die vervlogen tijden steeds openlijker van aard worden. Een duidelijk voorbeeld daarvan levert de toespraak die Erdogan op 22 oktober in de Turkse stad Bursa hield. „Weet u hoe we geëindigd zijn met 780.000 vierkante kilometer aan land?” vraagt een bevlogen Erdogan daar zijn publiek. „Turkije is tot die omvang teruggebracht van 20 miljoen vierkante kilometer!”

Vooral wat hij daarna zegt, geeft inzicht in de ambities van de president. „Laat me u dit vertellen: we hebben de grenzen van de huidige staat nooit vrijwillig geaccepteerd. De meeste van onze grondleggers zijn geboren en opgegroeid buiten de huidige grenzen. U weet waar ik over praat, toch? We hebben dan misschien akkoord tegen die grenzen gezegd vanwege de eindeloze oorlogen en slachtoffers, zodat we op adem konden komen, maar de grootste fout zou zijn om deze staat en de maatschappij te bouwen op wat we onder de dubieuze omstandigheden van die tijd hebben opgeofferd. Zo’n fout kunnen we niet accepteren. Nooit. We moeten die verkeerde interpretatie van de geschiedenis en de beschaving achter ons laten.”

Vader aller Turken

Het is niet de enige toespraak waarin Erdogan politiek analisten ongerust maakt over zijn bedoelingen. In de Turkse hoofdstad Ankara zei Erdogan op 29 september dat het Verdrag van Lausanne uit 1923 feitelijk een nederlaag voor Turkije was.

Het Verdrag van Lausanne? Uit 1923? Ja. Dat verdrag regelde destijds de nieuwe grenzen na afloop van de Eerste Wereldoorlog. Het Ottomaanse Rijk, dat tot dan toe bestond, ging definitief ten onder en de nieuwe Turkse republiek onder leiding van de „vader aller Turken” Atatürk moest het doen met een flinke inperking van het voormalig rijk.

Feitelijk had hij daarmee nog geluk, want drie jaar eerder, in 1920, was er een ander verdrag tot stand gekomen: het Verdrag van Sèvres. In die overeenkomst bleef helemáál weinig over van het Turkse grondgebied. Allerlei westerse grootmachten pikten grote gedeeltes voor zichzelf in. Voor de Turken ging dat echt te ver. Ze weigerden te tekenen en begonnen een onafhankelijkheidsoorlog die drie jaar later uitmondde in het Verdrag van Lausanne.

Atatürk had daarmee zijn reputatie definitief gevestigd. Hij had het Turkse rijk behoed van het Verdrag van Sèvres, waardoor Turkije groter werd dan de geallieerden graag hadden gezien. De drie jaar van bloedige strijd wordt vandaag de dag nog altijd verheerlijkt in het grote Atatürkmuseum bij diens mausoleum op een bergtop in het hartje van Ankara.

Mosul en Aleppo

Maar nu, bijna een eeuw later, denkt zijn opvolger Erdogan daar heel anders over. Ook het Verdrag van Lausanne gaf de Turken niet wat hen toekwam, vindt hij. Als Turkije gewoon had doorgevochten, waren hele stukken van Griekenland en vooral hele stukken van Irak nu Turks geweest. Hoe dat eruit had gezien, liet de regeringsgezinde Turkse krant Star vorige maand zien. Een kaartje –zie illustratie– toont dat onder meer de Iraakse stad Mosul in feite bij Turkije hoort.

De krant Star staat daarin niet alleen. Sowieso is een groot deel van de Turkse media op de hand van Erdogan, om de simpele reden dat veel andere media intussen zijn opgedoekt. De hoofdredacteur van de sterk met Erdogans AKP verbonden krant Yeni Safak is er wel heel duidelijk over. „Het gebied ten noorden van Mosul en Aleppo moeten in handen komen van Turkije”, schreef deze hoofdredacteur, Ibrahim Karagul, vorige week.

Volgens hem is de aanval de beste verdediging. Voor Karagul staat het vast dat, wie straks ook de baas worden in het Syrische Aleppo en het Iraakse Mosul, de nieuwe machthebbers uit zullen zijn op de ondergang van Turkije. „Daarom is alles noordelijk van de lijn Mosul-Aleppo de nieuwe Turkse verdedigingslinie. Wat het ook zal kosten, Turkije moet die lijn handhaven. Turkije moet weer de sterkste kracht zijn in deze regio.” En, met een onontkoombare verwijzing naar het Verdrag van Lausanne: „We moeten niet in dezelfde val trappen als 90 jaar geleden.”

Schild van de Eufraat

Die honger naar land, naar een roemrucht en groots verleden, blijkt niet alleen uit woorden. In feite is Turkije al volop bezig zijn machtspositie in Irak en Syrië te versterken. In augustus startte de Turkse operatie Schild van de Eufraat; een nog altijd doorgaande reeks militaire acties in het noorden van Syrië die officieel zijn bedoeld om Islamitische Staat te bestrijden, maar in de praktijk ook de Koerden aanvallen en de Turkse aanwezigheid in de regio tot een vaststaand feit te maken (zie deel 1 van deze serie).

In Irak gebeurt iets soortgelijks. Omdat Turkije koste wat kost bij de bevrijding van Mosul betrokken wil zijn, heeft het land troepen gestuurd naar onder meer Bashiqa, een plaats ten noordoosten van Mosul. Dat leverde onder de sjiitische bevolking van Irak felle protesten op.

Het kwam afgelopen week zelfs tot een diplomatieke veldslag toen de Iraakse premier Haider al-Abadi fel reageerde op de aanwezigheid van Turkse militairen in zijn land. „De invasie van Irak zal ertoe leiden dat Turkije uit elkaar zal vallen”, zei Abadi. „We willen geen oorlog met Turkije en we willen geen confrontatie met Turkije. Maar als er toch een confrontatie komt, zijn we er klaar voor. We zullen Turkije beschouwen als een vijand en we zullen ermee handelen als met een vijand.”

De Turkse premier reageerde op zijn beurt ook als door een wesp gestoken. De woorden van Abadi „overschrijden een grens”, zei hij. „Dit is juist in het voordeel van Irak, Turkije en de hele regio.” Kortom: de Turkse regering peinst er niet over om haar militairen uit Irak terug te trekken. Sterker nog, afgelopen week heeft het Turkse leger aan de grens met Irak omvangrijke versterkingen laten aanrukken.

Neo-Ottomaanse sultan

Vanwege dit militante gedrag wordt Erdogan al de neo-Ottomaanse sultan genoemd – of zelfs de nieuwe kalief, de heerser over alle moslims. En hoewel het nog lang niet zover is dat delen van Syrië en Irak daadwerkelijk onder Turks beheer vallen, zien analisten de ontwikkelingen met zorg aan.

Turkije als de bakermat van de volgende kalief: wie dat ook met zorg aanziet, is die andere kalief – de zelfbenoemde kalief Abu Bakr al-Baghdadi, leider van Islamitische Staat. Na een radiostilte van ongeveer een jaar liet Baghdadi deze week weer van zich horen. Hoewel zijn belangrijkste buit in Irak –de stad Mosul– onder zware aanvallen ligt van een internationale coalitie, liet hij niet na zijn pijlen uitgerekend op Turkije te richten. „De Turken zijn jullie gebied binnengedrongen”, zegt hij in die boodschap. „Vertrouw op Allah en val Turkije aan!”

Het lijkt een kwestie van tijd voordat de kalief van Islamitische Staat zijn grondgebied kwijt is. Nu tegelijk echter steeds duidelijker wordt dat Turkije zijn oog op het zieltogende kalifaat richt, vrezen de inwoners niet zonder reden voor nieuwe strijd.

De schaduw van Ottomaanse tijden valt over Mosul. En er kan geen twijfel over bestaan: een nieuwe sultan, ooit eerste burger van het oude Constantinopel, is er klaar voor.

serie 
Turkije op een keerpunt

Turkije verandert in rap tempo, terwijl de wereld toekijkt. Deze serie legt de vinger bij de gevolgen hiervan. Vandaag deel 2: Heimwee naar Ottomaanse tijden. Turkije en de honger naar land.