„Hoe kan ik met God worden verzoend?” Die vraag van Luther is beslissend voor het leven van mensen, zei de paus in de kathedraal van de Zweedse stad, waar rooms-katholieken en lutheranen samen 500 jaar Reformatie herdachten. „De geestelijke ervaring van Maarten Luther daagt ons uit tot de bezinning dat we zonder God niets kunnen doen.”

Franciscus merkte op dat de Reformatie eraan heeft bijgedragen dat de heilige Schrift een centralere plaats in het kerkelijk leven kreeg. Luthers nadruk op ”door genade alleen” bepaalt ons erbij dat God altijd het initiatief neemt in de redding van mensen, zei de paus. Dat gebeurt voordat mensen Hem antwoorden of willen antwoorden. „Het leerstuk van de rechtvaardiging laat de essentie van het menselijk bestaan voor God zien.” Franciscus raakte met zijn woorden de kern van Luthers ontdekking: de mens wordt alleen uit genade en door het geloof in Christus met God verzoend.

Toch zijn de uitspraken van de paus minder opzienbarend dan je in eerste instantie zou denken. Hij zal ze niet zomaar hebben geknipt en geplakt uit de toespraak van zijn voorganger Benedictus XVI, die zich in 2011 in Erfurt in gelijke bewoordingen uitliet. Maar ze passen wel precies in de oecumenische gesprekken die rooms-katholieken en lutheranen nu al meer dan een halve eeuw voeren. Wie de gezamenlijke verklaring over de rechtvaardiging uit 1999 erbij pakt, ziet dat de paus geen nieuwe formuleringen gebruikte.

De Rooms-Katholieke Kerk spreekt duidelijke taal over de Reformatie. Het was vijftig jaar geleden ondenkbaar dat een paus onomwonden de „geestelijke en theologische” vrucht van de Reformatie prees en zijn „diepe dankbaarheid” daarover uitsprak. Luther bracht het Woord weer bij de mensen. Op andere punten blijft de paus, en ook de Lutherse Kerk, in algemeenheden steken. Lutheranen en rooms-katholieken leken maandag de „schuld” over de wederzijdse vijandelijkheden sinds de zestiende eeuw eerlijk te verdelen. Alsof het zo aan de onderhandelingstafel was afgesproken, en vervolgens op papier is gezet.

Kardinaal Koch, voorzitter van de pauselijke raad ter bevordering van de christelijke eenheid, verwoordde het maandag zo: „Lutheranen en katholieken richtten zich vaak op wat hen scheidt in plaats van dat ze keken naar wat hen bindt. Hun fouten leidden tot de dood van honderdduizenden mensen. We hebben diepe spijt van de kwade dingen die katholieken en lutheranen elkaar wederzijds hebben aangedaan.”

De slachtoffers waar Koch naar verwees, kregen nergens een gezicht. Franciscus, die bekendstaat om zijn hulp aan armen en onderdrukten, lijkt de oorzaak van de verdeeldheid in de zestiende eeuw vooral te zien in de toenmalige machtsverhoudingen. De „machtigen van deze wereld” waren fout, de gewone gelovigen goed.

Eerherstel

Ook over de persoon van Luther werd maandag in feite maar weinig gezegd. Toen Benedictus XVI in september 2011 een bezoek aan Erfurt bracht, wachtten Duitse protestanten met ingehouden adem af. Zou de paus hun reformator Maarten Luther nu eindelijk in ere herstellen? Zulke verwachtingen leefden er de afgelopen weken nauwelijks.

De Rooms-Katholieke Kerk deed Luther op 3 januari 1521 in de ban vanwege ketterij, een paar decennia later veroordeelde het concilie van Trente de protestantse leer. Een ban opheffen kan niet meer na iemands dood, maar eerherstel geven wel. Paus Franciscus hield het maandag, net als zijn voorganger in Erfurt, bij waarderende woorden.

De Rooms-Katholieke Kerk en de Lutherse Wereld Federatie ondertekenden maandag in Lund een verklaring waarin ze onderstrepen verder te willen werken aan eenheid. Voorafgaand aan de ontmoeting hoopten veel mensen dat de paus iets zou gaan zeggen over de intercommunie, het samen vieren van de eucharistie. Beide kerken signaleerden dat veel mensen daar naar verlangen, maar besluiten namen ze daarover niet. Ze hopen dat de oecumenische inspanningen op dit terrein voortgang zullen boeken – niet meer en niet minder.

Rome en Wittenberg namen de aflopen jaren kleine stappen op de weg naar meer eenheid en samenwerking, met de gezamenlijke verklaring over de rechtvaardiging als belangrijkste mijlpaal. De verschillende visies op bijvoorbeeld het ambt van de paus en de sacramenten zullen naar verwachting een groter obstakel vormen. Volledige overeenstemming in de leer is een stip aan de horizon en het is onwaarschijnlijk dat deze ooit wordt bereikt.

De Rooms-Katholieke Kerk en de Lutherse Wereld Federatie lijken zich daarvan bewust. Ze willen de conflicten uit het verleden achter zich laten en samen getuigen en dienen in deze wereld. Dat is de opbrengst van Lund. Maar de weg naar volledige eenheid is lang. De paus komt voorlopig nog niet naar Wittenberg.