Maar de jaarlijks terugkerende ”The Passion” staat toch in verband met een terugkeer van de religie? De filosoof dr. Thijs Lijster zet een streep door deze gedachte. Religie kenmerkt zich door gemeenschappelijkheid. Maar hier is iedereen, acteurs en publiek, er voor zichzelf. Het christendom volgt zo in het spoor van het boeddhisme en andere oosterse wijsheden, die al langer als snoepwinkel fungeren waarin spiritueel geïnteresseerden naar hun gading troost, wijsheid en inspiratie kunnen inslaan. ”The Passion” verplicht tot niets, niet tot een wereldbeeld, niet tot een morele overtuiging. Zelfs de opstanding uit de dood wordt in het midden gelaten. BN’ers krijgen volop de gelegenheid zichzelf in de spotlights te zetten, terwijl ze er zeker van zijn dat hun deelname niemand tegen de borst stuit. Deze visie presenteert Lijster in zijn ”De grote vlucht inwaarts. Essays over cultuur in een onoverzichtelijke wereld”.

Hoewel Nederlanders zich zorgen maken over de toestand van de wereld, rekenen ze zich tot de gelukkigste volken. Deze discrepantie is de rode draad in het boek. Enerzijds wordt de wereldsituatie min of meer als natuurramp beschouwd en wordt het ideaal van de maakbare samenleving losgelaten. Anderzijds keren we de blik naar binnen en vluchten we naar het kleine geluk van de privé situatie, een soort ”ikeaficatie”. Vandaar de titel “De grote vlucht inwaarts” waarmee de schrijver verwijst naar de rampzalige Grote Sprong Voorwaarts in het China van Mao Zedong.

Bij zijn analyse van de huidige cultuursituatie biedt de auteur veel waardevols. Hij wijst erop dat het kapitalisme zich aanpast aan de wensen en ambities van hoogopgeleide werknemers door waarden als creativiteit, tegendraadsheid en innovatie te beklemtonen. Zo ontstaat de ”neomanager”, creatief, altijd in beweging van het ene project naar het andere. Hij is een ”totaalmens” zonder scheiding tussen werk en leven, afhankelijk van persoonlijke contacten en relaties, ontmoetingen buiten werktijd, zakendineetjes, netwerkborrels en partijtjes. De loftrompet op flexibiliteit en autonomie is echter een ideologische maskering van een nieuwe vorm van uitbuiting, waarin werknemers permanent beschikbaar moeten zijn zonder dat er baanzekerheid tegenover staat. De nieuwe werkethiek breidt zich als een olievlek uit naar andere sectoren. Zie bijvoorbeeld de thuiszorg. Deze ontwikkeling hangt samen met het neoliberalisme dat – in tegenstelling tot het klassiek liberalisme - voorschrijft dat de overheid markten moet scheppen waar ze voorheen niet bestonden, zoals zorg, onderwijs en energie. De uitkomst is dat de mens totaal wordt ingezet en uitgebuit, in dienst van winstmaximalisatie. Lijster noemt dit kapitalisme totalitair. Hij hekelt het gezwollen managementsproza dat in toenemende mate de publieke ruimte en haar instellingen besmet.

Vanwaar toch de brede aandacht voor populaire vormen van oosters mysticisme, levensfilosofieën en mindfulnesstrainingen? Omdat ze bevrijden van het jachtige leven vol stress? Dat is de belofte. Maar feitelijk worden deze middelen ingezet om de productiviteit en creativiteit te stimuleren, zodat de prestaties toenemen en de winsten verder worden gemaximaliseerd. Een levenskunstfilosofie zoals die van Alain de Botton en Stine Jensen, die stress en haast tot persoonlijke problemen reduceert, noemt hij dan ook naïef en hypocriet.

Lijster benoemt de succesvolle opmars van de neurowetenschappen als neurofetisjisme. Het is het geloof dat de (natuur)wetenschappelijke verklaring van de wereld de enig juiste is. Paulus zou op weg naar Damascus niet getroffen zijn door Goddelijk licht maar door een epileptische aanval. Mensen worden gereduceerd tot marionetten van de onveranderlijke natuur. Hij noemt ook de nieuwe opkomst van het occultisme, waarin mensen eveneens tot marionetten worden, maar nu van goddelijke krachten. Hoezeer ook tegengesteld, beschouwt hij neurofetisjisme en neo-occultisme als twee handen op één buik, omdat ze de onderworpenheid aan de sociale en politieke machten ondersteunen.

Geïnspireerd door de neomarxistische traditie ziet Lijster de filosofie als noodrem die de op hol geslagen trein, dat wil zeggen het fatale en schijnbaar natuurlijke ”vooruitgangsproces”, zou kunnen stoppen.

In deze bespreking heb ik slechts enkele facetten kunnen aanstippen. Maar zelfs op basis daarvan is het duidelijk dat dit boek een belangrijke bijdrage levert aan de ontwikkeling van cultuurkritiek.

Boekgegevens

”De grote vlucht inwaarts. Essays over cultuur in een onoverzichtelijke wereld”, Thijs Lijster; uitg. De Bezige Bij, Amsterdam/Antwerpen, 2016; ISBN 978 90 234 9749 3; 320 blz.; € 19,90.