Het grote handboek over de middeleeuwen, ”Eeuwen des onderscheids” van Wim Blockmans en Peter Hoppenbrouwers, is in zijn geheel herzien en herdrukt.

Waar de titel van het omvangrijke werk precies op slaat, wordt ook na doornemen van de nieuwe editie niet precies duidelijk. Ik vermoed dat de auteurs, specialisten bij uitstek op het gebied van de middeleeuwen, zelf beide titelverklaringen als optie zien. Blockmans en Hoppenbrouwers dissen in twaalf hoofdstukken –500 bladzijden– „een geschiedenis van Europa” op, zoals de ondertitel belooft. Dat kunnen ze als geen ander. De recensent die hen op fouten wil betrappen verdoet zijn tijd.

De auteurs beloven de 1000 jaar tussen 500 en 1500 te behandelen, en dat maken ze meer dan waar. Van de belangrijkste Europese landen beschrijven ze zowel politieke geschiedenis, als wetenschapsgeschiedenis en kerkgeschiedenis. Cultuurgeschiedenis komt veel minder aan bod.

De uitgave bevat weinig afbeeldingen, maar des te meer kaarten. Deze herziene editie biedt ook een tijdlijn waarin per eeuw en per land de belangrijkste zaken worden vermeld. (De Nederlanden komen hierin overigens niet aan bod, want over dit land gaat het in dit boek zelden.) En er is een lijst die belangrijke begrippen in enkele zinnen duidt. Zo staan onder de P: pair, parlement, patriciaat, popolo en prior.

Volksverhuizingen

De nieuwe bibliografie met enkele tientallen internationale standaardwerken maakt de lezer nieuwsgierig naar meer. Hierin wordt –zeldzaam– ook een Nederlandse studie genoemd: ”Peter Raedts, de ontdekking van de middeleeuwen” (2011). Blockmans en Hoppenbrouwers karakteriseren de studie heel treffend: „Meeslepend geschreven analyse van de verschillende waardering van een historische periode: verguisd als een duistere tijd vanaf de Italiaanse renaissance van Petrarca tot het rationalisme van Voltaire, vond de romantiek van de vroege negentiende eeuw er allerhande ideaalbeelden in terug die in de industriële samenleving onder druk kwamen te staan.”

Blockmans en Hoppenbrouwers hebben Raedts’ boek onder meer gebruikt voor de nieuwe inleiding op de herziene editie. Daarin gaan ze nog uitgebreider dan ze al deden in op de vraag waar de term middeleeuwen vandaan komt, waarmee de term in de volksmond wordt geassocieerd (donkere tijden, simpele zielen) en wanneer de middeleeuwen populair geworden zijn: in de vroege negentiende eeuw. Zo blijken de dom van Keulen en de stadsmuren van Carcassonne minder middeleeuws te zijn dan menigeen had gedacht en konden Verdi en Wagner volop variëren op middeleeuwse thema’s.

De hoofdstukken zijn in de herziene uitgave beter geordend: ze zijn duidelijker chronologisch gegroepeerd. Dat helpt de lezer om door de brij van gegevens heen te kijken. Zelfs de volksverhuizingen zijn verschoven.

Aan gegevens geen gebrek, maar zie dit boek niet als een gebonden Wikipedia. Het is eerder het tegenovergestelde: bij zo’n online-encyclopedie verschijnt met een enkele tik op de muis of de enterknop vaak in één oogopslag zakelijke informatie over een bepaald onderwerp. Dat is haar kracht: snel, handig, niet te uitgebreid. Tegelijk is het ook een zwakte: er is geen samenhang, geen analyse. Juist voor die laatste twee, samenhang en analyse, is een boek als ”Eeuwen des onderscheids” onmisbaar.

Anekdotes

Het boek helpt de lezer zich te onderscheiden van de nieuwsjunk. Het laat vooral zien hoe de samenhang tussen staat en kerk (logisch in de middeleeuwen) en economie (ook logisch in de middeleeuwen, want ze liepen alle drie door elkaar heen) in elkaar zat en geeft er ook een analyse van. De auteurs komen bladzijden tekort om de opkomst in de vroege middeleeuwen, de bloei in de hoge middeleeuwen en neergang in de late middeleeuwen te beschrijven: van agrarisch naar stedelijk.

Om die reden gunnen ze zich weinig ruimte voor mooie anekdotes of culturele hoogtepunten. Die plaatsen ze –nog steeds– in kaders: heel symbolisch, want ze zijn daardoor duidelijk zichtbaar als een soort losse flodders. Kenmerkend voor ”Eeuwen des onderscheids” is dat het boek zich zo moeilijk laat samenvatten. Het is zo breed reikend dat de studenten die het boek op de universiteiten moeten bestuderen tientallen pagina’s nodig hebben om al die feiten en verbanden weer te geven.

Juist in de nieuwe inleiding laten de auteurs zich in de kaart kijken. Zo schrijven ze dat „de religieuze hervorming uit de eerste helft van de 16e eeuw theologisch en institutioneel op zich in het verlengde ligt van de lange reeks hervormingen die begon in de 11de eeuw.” Rare zin. Natuurlijk hervormde de kerk zich telkens, dat was op zich niet nieuw, dat klopt. Maar wat Luther theologisch (kortweg: genade in plaats van werken en boetedoening) en Calvijn institutioneel (geen paus maar kerkenraden, slechts vier ambten en twee sacramenten) teweegbrachten was zonder meer een radicale breuk met het verleden.

Een beetje komisch is dat we ons volgens de schrijver van de inleiding op ”de middeleeuwen” serieus moeten voorbereiden op „een cultuurschok”: er staan elf punten genoemd waaruit blijkt dat de mensen, in mijn eigen woorden, duizend jaar lang een stelletje jonge, arme en christelijke domkoppen waren in een leeg land en nooit op reis gingen. Maar wat de auteurs later in hun prachtige epiloog doen is uitgebreid aantonen wat „de middeleeuwse wortels van de moderne cultuur zijn.”

Samengevat kan niet anders worden gezegd dan dat ”Eeuwen des onderscheids” echt wel recht doet aan de middeleeuwen. Of ze voor de lezer in het boek ook tot leven komen, is een kwestie van smaak.

Boekgegevens

”Eeuwen des onderscheids. Een geschiedenis van middeleeuws Europa”, Wim Blockmans en Peter Hoppenbrouwers; uitg. Bert Bakker, Amsterdam, 2016; ISBN 978 90 351 4262 6; 492 blz.; € 39,95.