Volgens de uitgevers van een nieuw deel in de serie ”Geschichte der Welt”, die bij C. H. Beck verschijnt, is dit besef echter niet nieuw maar al een hele tijd geleden ontstaan, namelijk in de periode 1750-1870. In die tijd krijgen de verschillende gebieden in de wereld meer contact met elkaar en worden op een bepaalde wijze tot een geheel.

Daarom heeft het omvangrijke en fascinerende deel over deze periode ook als ondertitel ”De weg naar de moderne wereld” gekregen. De ontwikkelingen die hier beschreven worden, verklaren hoe het tot die ene wereld waarin wij vandaag leven gekomen is. De eenheid van de wereld betekende dat het christendom nieuwe kansen kreeg zich uit te breiden maar ook dat het christendom wereldwijd meer tot een eenheid kwam. Daarbij is niet alleen te denken aan de behoefte om kerken en christenen uit allerlei landen via organisaties met elkaar te verbinden, maar ook aan het feit dat kerkelijke gebruiken en vormen internationaler werden.

Heel goed is dat volgens de Amerikaanse theoloog Paul Hyoshin Kim zichtbaar in Zuid-Korea, waar de kerk ontstond vanuit de Amerikaanse zendingsactiviteiten van het eind van de negentiende en begin van de twintigste eeuw. Volgens Kim werd „de Amerikaanse Christus de Jezus van Korea.” De schrijver wil hiermee aangeven hoezeer het Koreaanse christendom gestempeld is door de manier waarop men in de Verenigde Staten christen is, en dat dit past bij de globalisering van het christendom. De globale eenheid in leer en liturgie die de Rooms-Katholieke Kerk al eeuwen kent, lijkt nu –hoewel nog in mindere mate– ook binnen het protestantisme steeds meer voor te komen.

Luther

Het boek dat de Duitse theoloog Konrad Raiser schreef is in dit verband een welkome aanvulling op de golf aan Reformatie-literatuur die –overigens voor Reformatie-liefhebbers weldadig– over ons heen komt. Raiser, die als voormalig secretaris van de Wereldraad van Kerken vele landen bezocht, geeft een beknopt maar evenwichtig overzicht van hoe de kerkhervorming zich sinds 1517 over heel de wereld verbreid heeft.

Daarmee wil Raiser de lezer wegkrijgen van de indruk dat Luther en de Reformatie vooral Duitse of hooguit West-Europese verschijnselen zijn en alleen voor die gebieden iets betekend hebben. De evangelische boodschap van Wittenberg heeft zich globaal verspreid maar heeft overal verschillend vorm gekregen.

Hoe die betekenis van Luthers boodschap elders concreet gestalte kreeg is bijvoorbeeld te lezen in het boek van Walter Altmann, professor systematische theologie in Brazilië. Zijn boek gaat over de relatie tussen Luthers theologie en de bevrijdingstheologie. Altmann beantwoordt de vraag of Luthers visie op God en genade iets kan betekenen voor de problemen van ongerechtigheid en armoede in Latijns-Amerika zeer positief.

Daarbij interpreteert hij begrippen die Luther veel gebruikt, zoals vrijheid, bekering, Wet en Evangelie, op zo’n manier dat Luthers boodschap duidelijk een boodschap van bevrijding en gerechtigheid wordt. Niet elke Lutheronderzoeker zal het met die interpretatie eens zijn maar het is wel zo dat Altmann een waardevolle poging doet de Reformatie relevant te maken voor vandaag. Hij wijst er ook op dat het niet zomaar is dat in 2017 de Lutherse Wereldfederatie haar conferentie niet in Wittenberg, Duitsland, maar in Windhoek, Namibië, houdt.

Islam

De bewustwording van het globale karakter van het christendom heeft ook te maken met de uitbreiding van de eveneens globale islam. De kennis van de oorsprong van de islam wordt bevorderd door het lezen van het nieuwe boek van de Duitse hoogleraar islamwetenschap Lutz Berger.

Plotseling dook in de zevende eeuw een nieuwe godsdienst op die zich binnen honderd jaar tot een wereldrijk wist te verbreiden. Berger vertelt dat deze snelle ontwikkeling door moslims als een waar wonder gezien wordt maar zelf voert hij allerlei politieke, sociale en economische factoren aan om dit wonder te verklaren. Een nieuwe religieuze cultuur ontstond die zich kenmerkte door een wereldwijde uniformiteit en door transnationaliteit. De landkaart die Berger in zijn boek geeft, laat zien hoe de islam christelijk Noord-Afrika in rap tempo opslokte, en de vraag is hoe dat zo snel kon.

Die vraag komt juist op wanneer naast het boek van Berger dat van de Amerikaanse historici J. Patout Burns en Robin M. Jensen gelegd wordt. Zij beschrijven –en tonen via vele afbeeldingen– de rijke geschiedenis van het christendom in Romeins Afrika. De groei van de kerk, de ontwikkeling van liturgische gebruiken, de keuze en het werk van ambtsdragers, zijn slechts enkele van de vele thema’s in dit prachtige boek.

Bezinning

Duidelijk blijkt uit dit boek dat de verzwakking van de kerk, onder andere door laksheid in leer en leven, een belangrijke factor was bij de opkomst van de islam. De kerk was op veel plaatsen gewoon geestelijk te weinig weerbaar geworden. Eveneens wordt duidelijk dat het christendom niet meer getolereerd werd zodra de islam de meerderheid kreeg, hoewel de islam zelf in veel gevallen kon opbloeien dankzij de tolerantie van de christenen.

Het evangelisch vuur uit Wittenberg bleef niet overal branden en de kerk in Noord-Afrika moest zich voor een groot deel gewonnen geven aan de islam. De bovengenoemde boeken roepen niet op tot heimwee, maar tot bezinning op wat deze geschiedenissen de kerk en christen van vandaag en morgen te zeggen heeft.

”500 Jahre Reformation weltweit”, Konrad Raiser; uitg. Luther Verlag, Bielefeld; ISBN 978 3 7858 0690 6; 232 blz.; € 12,95;
”Luther and Liberation”, Walther Altmann; uitg. Fortress Press, Minneapolis; ISBN 978 1 4514 8268 3; 440 blz.; $ 25,99;
”Wege zur modernen Welt. 1750-1870”, Jürgen Osterhammel en Sebastian Conrad, uitg. C. H. Beck, München; ISBN 978 3 406 64104 6; 1002 blz.; € 49,95;
”Jesus of Korea. Savior of the People”, Paul Hyoshin Kim; uitg. Fortress Press, Minneapolis; ISBN 978 1 5064 0681 7; 254 blz.; $ 19,99;
”Die Entstehung des Islam”, Lutz Berger; uitg. C. H. Beck, München; ISBN 978 3 406 69693 0; 334 blz.; € 26,95;
”Christianity in Roman Africa”, J. Patout Burns en Robin M. Jensen; uitg. Eerdmans, Grand Rapids; ISBN 978 0 8028 6931 9; 723 blz.; $ 55.