Column: omgeving bepaalt onze behoeften

Niet op vakantie gaan, dat leek me altijd iets voor verstokte kabouters, boeren en buitenlui. Mensen die gehecht zijn aan hun eigen stekje en zo veel vrijheid en vreugde in hun werk ervaren –of zichzelf zo onmisbaar vinden– dat ze niet op vakantie gaan. Maar nu ik alle vakantieverhalen en foto’s langs zie komen, bedenk ik dat we zelf de afgelopen jaren ook geen echte vakantie hebben gehad. Geen vakantie in de zin van een week of meer ergens op een camping of een ander vakantieoord doorbrengen. En eigenlijk heb ik het niet eens gemist.

Begrijp me goed, ik houd zeker wel van vakantie vieren. Liefst op een plek waar ik nog niet eerder ben geweest. Lekker kamperen en genieten van een mooie omgeving of cultuur. Maar sinds we twee jaar geleden naar Papoea (Indonesië) verhuisden, is het er nog niet van gekomen. Dat heeft allerlei redenen. Er is hier nog zo veel te ontdekken en te doen, dat we niet ver weg hoeven. We werken in een prachtige en boeiende cultuur. We leven in de bergen, dus hoeven er niet naartoe. We gaan meestal eens per jaar naar de kust en kunnen dan gelijk even het strand meepikken. En vliegen doen we al genoeg, dus we zijn blij als dat even niet hoeft. Ook lijkt het leven hier een beetje op kamperen. Er is altijd wel wat te repareren, de stroom is regelmatig uit en we wonen midden in de natuur.

Toch is er volgens mij een diepere oorzaak waarom we eigenlijk geen behoefte hebben aan twee of drie vakanties per jaar – iets wat we voorheen wel deden. Deze diepere oorzaak is dat de Papoea’s met wie we samenwerken eigenlijk ook nooit met vakantie gaan. Als anderen het niet doen, heb je er zelf ook minder behoefte aan. En andersom: als veel mensen in je omgeving drie keer per jaar op vakantie gaan, voel je zelf ook een sterkere behoefte aan vakantie. Het is bijzonder om bij mezelf vast te stellen dat mijn begeerten zo afhankelijk zijn van de omgeving.

De in 2015 overleden filosoof René Girard noemt dat „mimetische begeerte.” We willen iets hebben of doen niet per se omdat het voor ons nu van zoveel waarde is, maar vooral omdat anderen het doen. Het is dus mimetisch, we bootsen anderen na.

Nu zullen de meeste mensen zeggen: Ik wil het echt zelf hoor! Maar daar gaat het niet om; natuurlijk willen we het zelf. De vraag is waar de begeerte door opgewekt wordt of vandaan komt. Waarom willen we iets? Waarom gingen een paar decennia terug mensen maar één keer per jaar op vakantie en nu meer dan twee keer? Waar komt deze behoefte vandaan?

Als je een beetje om je heen kijkt is de mimetische begeerte overal. Een groot deel van de moderne (en ouderwetse) economie draait erop. Vooral als het gaat om niet-primaire levensbehoeften. Want zeg nu zelf, komt de begeerte om het nieuwste model iPhone te kopen puur voort uit onze eigen behoeften, of is deze begeerte beïnvloed door onze collega’s die ook dit model hebben?

Een ander voorbeeld, dat ik onlangs van iemand hoorde. Ze woonde in een normale doorsneewijk, met rijtjeshuizen. Een jaar of twintig geleden begon iemand met het uitbouwen van zijn huis. Eerst een dakkapel, vervolgens een aanbouw aan de achterkant. Tien jaar later hebben bijna alle huizen in de wijk een dakkapel. En als je een beetje bemiddeld bent, heb je ook meegedaan met de uitbouwtrend. Had nu iedereen, onafhankelijk van elkaar, behoefte aan deze uitbreidingen? Ik denk dat hier duidelijk mimetische begeerte zichtbaar is: we willen iets, omdat anderen het ook hebben.

Mensen zijn sociaal en spiegelen zich dus aan anderen. Mimetische begeerte zorgt ervoor dat we allemaal een beetje hetzelfde doen. Daar is op zich niets mis mee. Toch is het de vraag hoe dit zich verhoudt tot het Bijbelse gebod dat we niet mogen begeren. Misschien is juist deze sociale dimensie van de begeerte wel het lastigste van het verbod op begeren.

Elco van Burg is consultant bij Lentera Papua in Indonesië en universitair hoofddocent ondernemerschap aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

Column: omgeving bepaalt onze behoeften

Opinie

RD.nl in uw mailbox?