De grote nachtmerrie van de Russen is een herhaling van de val van het Sovjetrijk in 1991. Het imperium verschrompelde toen tot een gebied dat stamde van voor de periode dat Russische tsaren Oost-Europa, het Balticum, Centraal-Azië en de zuidelijke Kaukasus hadden veroverd. Van de ene op de andere dag werden miljoenen Russen wakker in een ander land. Ze verloren hun identiteit en verlangen nu naar stabiliteit.

Daarom probeert het Kremlin Rusland bij elkaar te houden, zegt prof. Roeslan Tsjestanov (53) van de hogeschool voor economie in Moskou. Het land is nu een lappendeken van etnische groepen, talen, religies en sociale klassen. Om de bevolking tevreden te houden, krijgen volken en geloofsgroepen met instemming van de autoriteiten een eigen museum, theater en gebedshuis. „Niemand wil een cultuuroorlog. Om de eenheid te bewaren, heeft elke groepering onder het wakende oog van de overheid daarom eigen mogelijkheden”, vertelt prof. Tsjestanov in zijn werkkamer.

Dat levert onverwachte tentoonstellingen op. Eerder dit jaar had het Museum voor Moderne Kunst in Moskou een tentoonstelling over typemachines, gefinacierd door de overheid. Daarin werden de werken en schrijfmachines getoond van auteurs en dichters die onder de Sovjet-Unie zeer kritisch waren. Terwijl het Kremlin eigenlijk helemaal niet graag uitkomt voor de fouten van toen.

Deze houding leidt tot kritiek onder de oppositie. Op een trap naar de tentoonstelling leggen Aleksej Okin (35) en Masja Dinor (25) de achterliggende redenen van de expositie uit. „De overheid geeft de mensen die het oneens zijn met de Russische regering enige ruimte, zodat ze het gevoel krijgen dat ze hun eigen leven kunnen leiden en ze niet volledig gefrustreerd raken.”

Binnen het streven naar vreedzaamheid omringt de president zich met religieuze leiders. Het ene moment zit Poetin naast de hoogste rabbijn van het land, om een dag later in het openbaar te verschijnen naast moslimleiders. Op een ander ogenblik duikt hij op in een dienst van de Russisch-Orthodoxe Kerk. „Poetin is op religieus gebied erg progressief”, meent de Joodse godsdienstexpert Joeri Tabak (60) in een Moskouse koffiebar. „Rusland is een multicultureel land. Om de eenheid en vrede te bewaren, is het verstandig goede contacten te onderhouden met religieuze leiders.”

Hiermee stelt de president zich op als voorbeeld. Het volk ziet dat Poetin nauw omgaat met alle godsdiensten. Dan zal het dus wel goed zitten met die Joden en moslims.

De inspanningen gaan nog verder, vertelt Tsjestanov. „Toen Rusland begon met bombarderen in Syrië, hebben de autoriteiten direct contact gezocht met de moslimgemeenschap, om te voorkomen dat daar onvrede zou ontstaan.”

Er zitten grenzen aan wat wordt toegelaten. Wie te ver gaat, merkt dat vanzelf. Toen de Kaukasische deelrepubliek Tsjetsjenië dreigde met afscheiding, rolden tanks van het Russische leger het gebied binnen en verpulverden Russische bommenwerpers de stad Grozny. Tsjetsjenië moest binnen boord blijven, want anders zouden andere regio’s erover kunnen gaan denken om op eigen benen te staan. Een nieuwe implosie van hun rijk zouden de Russen niet meer te boven komen.

Het beledigen van het geloof is uit den boze. Dat bedreigt immers de vreedzaamheid en kan bevolkingsgroepen tegen elkaar opzetten. Dus belandden twee vrouwelijke leden van de punkband Pussy Riot vier jaar geleden in een werkkamp, nadat ze in de Christus Verlosserkathedraal in Moskou, een heiligdom voor de Russisch-Orthodoxe Kerk, hadden gezongen: „Heilige Maria, verlos ons van Poetin.” „Je weet de limiet, en dat is niet provoceren”, stelt Tsjestanov vast.

„Het Kremlin heeft geen constante ideologie”, concludeert hij. „De regering is zeer pragmatisch. Ze kijkt naar de verschillende meningen in het land en baseert daarop het beleid.”

Voor Kremlinwatchers zijn het gouden tijden

Voor Kremlinwatchers is het dit jaar smullen geblazen. De Russische president Poetin verving een aantal gouverneurs van belangrijke regio’s. Daarnaast benoemde hij nieuwe topbestuurders. Maar de grote klapper kwam in augustus: toen ontsloeg Poetin zijn jarenlange vertrouweling en hoofd van de presidentiële staf, Sergej Ivanov. De Kremlinwatchers blijven achter met de grote vraag: waarom deze vervangingen?

Ivanov (63) werd ooit genoemd als Poetins opvolger. Hij stond de president ook altijd trouw terzijde. Officieel had hij zelf aangegeven om te stoppen als stafchef. Poetin respecteerde zijn wens. Maar als stafchef, die de agenda van de president bepaalt en beslist wie toegang tot hem krijgt, had Ivanov zijn eigen netwerk en machtsbasis opgebouwd. Kreeg hij misschien te veel macht? Ivanov mag zich nu bezighouden met natuurbeheer, milieu en transport, ook al blijft hij lid van de veiligheidsraad.

Ivanov is de tweede grote naam uit Poetins entourage die een hoge post moet verlaten. Vorig jaar gold dat voor een andere vertrouweling, Vladimir Jakoenin (68). Hij was de baas van de Russische spoorwegen en genoot een luxeleven. Hij werd vervangen door een grijze bureaucraat. Ook andere topbestuurders uit de presidentiële omgeving stapten op. Ze wisten zich onder Poetins vleugels te verrijken. Met hun vertrek maakt de pater familias schoon schip.

Wil Poetin (63) met de omzettingen alleen maar jaknikkers om zich heen? Die hem niet tegenspreken en hun carrière danken aan de president? Anton Vajno (44), de opvolger van Ivanov, komt uit Poetins entourage. Hij diende als vicestafchef en persoonlijk assistent. De nieuw benoemde gouverneurs hebben allemaal een persoonlijke band met de president. Nu staan ze aan het hoofd van belangrijke regio’s als Kaliningrad, de strategisch exclave tussen Polen en Litouwen, en Toela, beroemd om zijn wapenindustrie. Kaliningrad kreeg een gouverneur die net als Poetin kan terugkijken op een verleden bij de Russische geheime dienst, de FSB. Met hun benoemingen vergroot het Kremlin zijn greep op deze regio’s.

Bij drie andere benoemingen zette Poetin mensen neer met een sterke Russisch-orthodoxe achtergrond en weinig sympathie voor het Westen. Het gaat om de ombudsvrouw voor mensenrechten, de minister van Onderwijs en de kinderombudsvrouw. Poetin was altijd wars van ideologie, maar met deze stappen omarmt hij conservatieve waarden en antiwesterse gevoelens.

Dat is een nederlaag voor de liberalen in het Kremlin. Die zijn verwikkeld in een machtsstrijd met de ”siloviki”: het leger, de politie en de geheime dienst. De liberalen, bestaande uit bankiers en ondernemers, streven naar beter contact met het Westen en willen de economie diverser maken om niet alleen afhankelijk te zijn van olie en gas.

De siloviki daarentegen staan voor een harde lijn tegenover het Westen en geloven in Rusland als supermacht op het wereld­toneel. Poetin speelt de rol van scheids­rechter tussen beide clans. De ene keer geeft hij de liberalen hun zin, de andere keer de siloviki. Met de nieuwe ontwikkelingen lijken de voorstanders van een harde lijn de overhand te krijgen.

Blijft over de prangende vraag: hoe zit het met de opvolging van de president? Poetin kan in 2018 worden herkozen. In een inter­view met persbureau Bloomberg zei hij begin deze maand dat zijn opvolger „jong, maar volwassen” moet zijn. Aan Kremlinwatchers de taak uit te vogelen wie er aan die eisen voldoet.