In de nadagen van de Eerste Wereldoorlog en daarna hadden Duitsland en Rusland (in hun verschillende verschijningsvormen) een haat-liefde­verhouding. Ondanks tegengestelde levens- en wereldbeschouwingen kwamen hun belangen soms sterk overeen.

In de jaren 20 was dat vastgelegd in diverse verdragen. Vanaf 1933 echter leek de relatie onmogelijk. Hitler noemde het communisme het grootste kwaad; voor Stalin was het nationaalsocialisme een vorm van kapitalisme en daarmee een vijand. Het niet-aanvals­verdrag dat nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie op 23 augustus 1939 sloten, was voor veel tijdgenoten dan ook verbijsterend.

In negen hoofdstukken beschrijft de Britse historicus Roger Moorhouse in ”Duivelspact” de aard, motieven, reacties en gevolgen van dit zogenaamde Molotov-Von Ribbentroppact. Daarbij maakt hij de genoemde verbijstering heel begrijpelijk voor de lezer. Ook onthult hij de vertwijfeling van nazi’s en communisten in binnen- en buitenland. Dat ze het pact goedpraatten, had meer met angst dan met overtuiging te maken. Zelfs de marxist Eric Hobsbawn –later een zeer gezien historicus– kreeg last van slappe knieën.

Dat Hitler voor Moskou koos, is begrijpelijk. Zijn einddoel was ”Lebensraum”: een uitbreiding naar het oosten vol grondstoffen, korenvelden en potentiële slaven. De Polen wilden in 1939 echter geen anti-Russische deals maken, terwijl de Britten beloofden hen te steunen. Hitlers niet-aanvalsverdrag met de Russen was op dat moment een meesterzet. In een geheim protocol werd Polen onderling verdeeld, zodat de Britten hun toezeggingen niet konden waarmaken. En toen de Britten op 3 september 1939 Hitler de oorlog verklaarden, had de Führer direct rugdekking. Daarbij zorgde de alliantie met de USSR voor de levering van enorme ladingen brand- en grondstoffen. Hitler liet de ideologie wijken voor machtspolitiek.

Maar Stalin? Volgens de algemene opvatting wilde hij een oorlog met Hitler uitstellen, omdat zijn legers niet sterk genoeg waren. Daarbij hadden de Britten hem militair weinig te bieden tegen nazi-Duitsland. Moorhouse stelt in zijn inleiding te zullen bewijzen dat Stalins motivatie veel offensiever was. Door Hitler niets in de weg te leggen, zou de ineen­storting van het westerse kapitalisme worden bespoedigd. Moorhouse toont zijn these echter niet aan. Hij doet er zelfs nauwelijks pogingen voor.

Molotovcocktail

Toch ben ik erg onder de indruk. Moorhouse heeft een zeer lezenswaardig boek geschreven waarin je wilt blijven lezen. Je ziet hoe in de periode 1939-1941 allerlei beslissingen en gebeurtenissen met elkaar samenhangen en je begrijpt de diverse dilemma’s en spagaatoefeningen. Zo bezorgde het pact (en de daaropvolgende Russische inval in Polen) de Britten een probleem. Moesten ze de sovjets nu ook de oorlog verklaren, terwijl ze dat niet aankonden en de meeste Britten redelijk positief over Stalin dachten?

Het boek bevat ook allerlei interessante uitweidingen en details, zoals over de herkomst van de molotovcocktail. Trefzeker illustreert Moorhouse de grote gebeurtenissen via verhalen van gewone mensen. Aangrijpend zijn de beschrijvingen van de manier waarop nazi’s en communisten Polen „zuiverden.” De een wendde raszuiverheid voor, de ander klassen­gelijkheid. Massaal werden mensen vermoord of gedeporteerd, waarbij de aantallen slechts te schatten zijn. Hetzelfde deden de sovjets na de inname van Estland, Letland en Litouwen, die in het geheime protocol hun ook waren toegewezen.

Het pact was inderdaad duivels: opgesteld door leugenaars en met massamoord als gevolg. De titel typeert een sinistere waarheid: zowel materieel als metafysisch.

Boekgegevens

”Duivelspact. Hitlers verbond met Stalin 1939-1941”, Roger Moorhouse; uitg. Kok Omniboek, Utrecht, 2016; ISBN 978 94 0190 574 9; 480 blz.; € 29,99.