Nu bouwt president Poetin in dezelfde lijn als de tsaren aan een nieuw Russisch rijk, stelt Simon Sebag Montefiore. Vorige week was hij in Nederland om de Nederlandse editie van zijn boek ”De Romanovs 1613-1918” te presenteren.

De Britse historicus Sebag Montefiore is een man van de grote lijnen. Zijn boek over de eeuwenoude geschiedenis van Jeruzalem is inmiddels een klassieker. De auteur is ook een kenner van de Russische geschiedenis. Zijn boeken over Stalin en diens jeugd gaven de Russen een inkijkje in de verborgen geschiedenis van de leider van hun land in het tweede kwart van de twintigste eeuw.

Ook in ”De Romanovs” kiest hij zijn eigen aanpak. „Er zijn heel veel boeken verschenen over de verschillende tsaren. Ik wilde een boek maken waarin de dynastie in haar geheel door de eeuwen heen wordt beschreven. En ik wilde weten waarom het Rusland van nu is zoals het is.”

Bij zijn onderzoek naar de Romanovs speurde hij naar nieuwe, ongebruikte bronnen. Duizenden pagina’s correspondentie van de tsaren, tsarina’s en hun verwanten spitte Sebag Montefiore door. „Zo kon ik heel dicht bij deze mensen komen. Zeker als het over brieven tussen geliefden gaat die niet voor derden bestemd waren. Bij huidige politici kunnen we niet binnenkijken en zullen we nooit zo’n persoonlijk beeld kunnen krijgen als van de Romanovs. E-mail en telefoon hebben voor een wezenlijke verandering gezorgd”, zegt de auteur, die Russisch-Joodse wortels heeft.

Sebag Montefiore citeert in zijn omvangrijke boek veel uit de brieven. Hij schetst zo een beeld van de tsaren als regerend monarch, maar ook als familiemens, vader, grootgrondbezitter. Expliciete passages over het soms liederlijke en overspelige leven van de Romanovs laat Sebag Montefiore niet weg. Menig lid van de tsarenfamilie nam het niet zo nauw met de huwelijkstrouw, zo blijkt.

Hoe zijn de Romanovs erin geslaagd drie eeuwen lang de leiders van zo’n immens rijk te blijven?

„Het waren zonder twijfel capabele leiders. De meeste tsaren waren harde werkers, dynamische en intelligente personen met veel ambitie. Alleen de laatste tsaren, zoals Alexander III en Nicolaas II, waren anders.

De Romanovs regeerden over een land met veel verschillenden volken en religies. Ze zijn erin geslaagd die in één rijk bijeen te houden, een Russische aard te geven en wisten het rijk ook nog verder uit te bouwen. Dat is fascinerend.

Het is ook bijzonder hoe de tsaren erin slaagden zo veel rollen tegelijk goed uit te voeren. Ze waren monarch, maar ook een soort premier, hoofd van een familie, grootgrondbezitter en nog meer.”

Welke tsaren maken de meeste indruk op u?

„Tsaar Alexander II (op de troon van 1855 tot 1881) lijkt me de prettigste van allemaal. Hij was geniaal, vriendelijk, sensueel en een vrouwenliefhebber.

Tsaar Peter de Grote blijft een indrukwekkende man. Hij heeft grote dingen voor Rusland gedaan, maar hij was tevens een tiran, een man met een beangstigend karakter. Aan het hof heerste een angstcultuur. Mensen die hem niet aanstonden konden zomaar onder handen worden genomen.

Tegelijk was Peter de Grote de man die veel nieuwe technieken in Rusland introduceerde. Hij was vooral onder de indruk van alles wat Nederlands was: bier, schepen, geneeskunde. Op het gebied van de scheepvaart en de marine nam hij veel over. In Rusland liet hij Hollandse huisjes bij zijn paleis bouwen. Daar woonde hij graag in, terwijl zijn vrouw in het enorme paleis verbleef.

Net als Peter de Grote was ook Catharina de Grote een zeer ambitieuze persoon. Ondanks het vele geweld aan het hof had ook zij een duidelijk doel voor ogen: bouwen aan een sterk Rusland. Zij trouwde als Duitse met tsaar Peter III, een domme man. Al voor zijn dood in 1762 nam zij het roer over en leidde Rusland met krachtige hand. Het was zonder meer een zeer intelligente vrouw.”

Het is opmerkelijk hoeveel Romanovs een Duitse partner kozen.

„Het Russische hof was half Duits qua structuur. De uniformen waren Duits. Het leger was naar Duits model ingericht. De bruiden uit Duitsland moesten een hele verandering ondergaan als zij met een van de Romanovs trouwden: ze werden Russisch, kregen een Russische naam, moesten van protestants Russisch-orthodox worden. Toch deden ze dat allemaal en accepteerden zij hun nieuwe omgeving.”

Waar ging het mis met de Romanovs?

„Hun grote fout was dat zij het contact met de middenklasse en de hoger opgeleide Russen kwijtraakten. Dat gebeurde rond 1861, toen Alexander II de lijfeigenschap van de boeren afschafte. Toen verloren de tsaren hun hechte band met de adel en de adel had geen band meer met de gewone Rus.

Een van de grootste problemen is ook geweest dat Rusland uiteindelijk de aansluiting bij de industrialisatie miste. De Romanovs hebben zeker pogingen ondernomen om het land naar een hoger plan te tillen met de moderne industrie. Maar het is in Rusland net zo gegaan als Iran met de sjah: enorme verbeteringen en modernisering, maar de gewone man merkte er niets van.”

Was religieus fanatisme bij de laatste tsaar niet een belangrijke factor waardoor het misging?

„Tsaar Peter de Grote gaf de orthodoxe kerk al een positie vergelijkbaar met die van een ministerie. Er is altijd een nauwe band geweest tussen de regerende Romanovs en de Russische Kerk. Tsaar Nicolaas II ging echter een ander spoor op. Hij geloofde in de directe relatie van gelovigen met God. Hij passeerde daarom de kerkelijke leiders. Dat was tegen het zere been.

Nicolaas II en zijn vrouw geloofden ook in wonderen en het directe spreken van God. Daardoor was er ruimte voor de priester Raspoetin, die voor veel onrust aan het hof zorgde.”

U stelt in uw boek dat als de laatste tsaar, Nicolaas II, een paar maanden langer op de troon had kunnen zitten, hij waarschijnlijk als een succesvol tsaar was geëindigd en de wereldgeschiedenis er anders uit had gezien.

„Nicolaas was in een aantal opzichten zeker succesvol. Het Russische Rijk was in zijn tijd flink uitgegroeid, tot in Irak. Een van zijn grote tegenstanders, Lenin, geloofde in 1914 nog niet dat er een revolutie in Rusland zou kunnen komen, nadat de opstand van 1912 was neergeslagen. Zelfs in 1917 geloofde hij aanvankelijk de berichten niet dat Nicolaas II na een volksopstand afstand had gedaan van de troon ten gunste van zijn broer Michaël.

Ik ben ervan overtuigd dat als Nicolaas II nog een paar maanden op de troon had weten te blijven, de geschiedenis anders was verlopen. Nicolaas was bezig met internationale onderhandelingen. Die hadden tot een positief resultaat kunnen leiden. Dan was hij waarschijnlijk op de troon gebleven.”

Welke les trekt u uit uw boek met betrekking tot het Rusland van nu?

„President Poetin regeert als een tsaar. Hij ziet zichzelf in de lijn van de grote Russische leiders staan. Het gaat hem niet om de uniformen en de hofcultuur, maar om het Russische Rijk. Rusland moet de positie behouden die het eeuwen heeft gehad, vindt hij met veel Russen. Poetin regeert als autocraat, omringd door een kleine kliek van vertrouwelingen, in ruil voor welvaart in eigen land en roem en glorie in het buitenland.

In Poetins denkwereld gelden Peter de Grote en Stalin als roemrijke Russische heersers. Het Rusland van vandaag is de erfgenaam van beiden. Poetin heeft daarom niets met tsaar Nicolaas II en Michail Gorbatsjov die de Sovjet-Unie uit elkaar liet vallen. Hij noemt hen zwakkelingen.”

De Romanovs 1613-1918, Simon Sebag Montefiore; uitg. Nieuw Amsterdam, Amsterdam, 2016; ISBN 9789046820421; 880 blz.; € 49,99.