Een mooi voorbeeld is de regelgeving in de luchtvaart hier in Indonesië. Dit land staat bekend om de onveiligheid van het vele vliegverkeer. De bergen en het snel veranderende weer maken het ook niet makkelijk. Als er weer eens een ongeluk gebeurd is, bestaat de reactie uit het aanscherpen van de regels. Het gevolg? Vliegtuigmaatschappijen moeten allerlei nieuwe procedures volgen, zoals dat iedere vlucht in detail omschreven moet zijn. Nu is dat voor reguliere lijnvluchten wel nuttig, maar voor kleine korte vluchten zoals hier in de bergen van Papoea is veel meer flexibiliteit nodig. De vlucht is sterk afhankelijk van het weer: je kunt niet van tevoren zeggen dat de vlucht om zeven uur uitgevoerd zal worden en dat er op 10.000 voet gevlogen zal worden. De kwaliteit –en veiligheid– van de vlucht zit hem echter niet in de omschreven procedure, maar in de vaardigheid en het inschattingsvermogen van de piloot.

Niet alleen overheden en bedrijven, maar ook universiteiten worstelen met dit probleem. De kwaliteit en de productiviteit zijn vastgelegd in regels. Voor onderwijs is het aantal contacturen met studenten voorgeschreven: bij de Vrije Universiteit is dat minimaal zes uur per week voor één vak. Prachtig natuurlijk, dan zien de studenten de docent nog eens. Maar belangrijker dan hoelang er contact is, is wat er in die uren gebeurt. Hoe wordt er onderwijs gegeven? Hoe wordt de denkwereld van de student verbreed en de motivatie van de studenten aangesproken?

Ook voor onderzoekstaken zijn er maatstaven. Belangrijk zijn het aantal publicaties en de ranking van de tijdschriften waar deze publicaties in verschijnen. Hoe meer publicaties in toptijdschriften, hoe beter. En daarnaast is het belangrijk om onderzoeksfinanciering binnen te halen, met hetzelfde criterium: hoe meer financiering –van prestigieuze financiers–, hoe beter. Wat in dit soort metrics echter slecht te beoordelen valt, is de intrinsieke kwaliteit van het onderzoek. Hoe vernieuwend zijn de inzichten die opgedaan worden? Wat is de maatschappelijke relevantie ervan? Wat levert het aan nieuwe inzichten op voor de studenten die onderwijs volgen? Het gevolg is dat onderzoekers in het laatste decennium veel zijn gaan publiceren, maar dat de kwaliteit en de relevantie niet per se zijn toegenomen.

De spanning tussen regels en bedoelingen is ook een kernprobleem in de Bijbel. God geeft de Tien Geboden, maar niet met de bedoeling dat mensen zich alleen op deze geboden richten. Nee, de bedoeling is veel breder, zo blijkt als Jezus de wet samenvat als liefde tot God en liefde tot de naaste. Het is juist het probleem dat mensen de wet opgevat hebben alsof dat het enige zou zijn, zo blijkt uit de Romeinenbrief.

Blijkbaar is deze spanning een algemeen menselijk probleem, wat te maken heeft met de verwording van de schepping door de zonde. Wij mensen hebben regels nodig, anders gaan we niet de goede kant op. Maar tegelijkertijd gaat het niet om de regels. Vergelijk het met een examen over de werking van een automotor. Als de docent precies voorschrijft waar het examen over gaat, haalt iedereen een 10. Maar dat betekent niet dat iedereen die een 10 haalt nu een expert is in het repareren van auto­motoren. Daarvoor is veel bredere kennis en inzicht nodig, juist ook van dingen die zich onverwachts kunnen voordoen en die de docent niet gevraagd had.

Een piloot die alle formulieren heeft ingevuld is niet per se een goede piloot, een docent die zes uur lesgeeft is niet direct een goede docent, en iemand die de Tien Geboden netjes volgt is niet vanzelf een oprecht christen.

Wat is de oplossing? Regels zijn nodig om de richting en de grens aan te geven. Maar laten we vooral kijken naar wat mensen doen, wat hen beweegt, en hoe zich dat in de loop van de tijd ontwikkelt. Dus: vlieg een keer mee met de piloot, loop een tijdje mee met de docent en kijk hoe iemand zich in het echte leven gedraagt.

Elco van Burg is consultant bij Lentera Papua in Indonesië en universitair hoofddocent ondernemerschap aan de Vrije Universiteit Amsterdam.